POLSKIE STOWARZYSZENIE SZTUKI ORIENTU – HISTORIA
Polskie Stowarzyszenie Sztuki Orientu było organizacją naukową zajmującą się sztuką Azji, Afryki i innych cywilizacji pozaeuropejskich, sztuką bizantyjską i post-bizantyjską, a także sztuką mniejszości narodowych o wschodnim pochodzeniu, żyjących w Europie. Członkami Stowarzyszenia byli historycy sztuki, konserwatorzy dzieł sztuki, archeolodzy, etnolodzy oraz muzykolodzy, teatrolodzy i filmoznawcy zainteresowani kulturą audio-wizualną.
Tradycja prowadzonych w Polsce badań w wspomnianych zakresach ma długą historię, lecz nigdy nie były one prowadzone na szeroką skalę. W programie pierwszych wykładów z historii sztuki na europejskich uniwersytetach, które w latach 1810 – 1818 prowadził na Uniwersytecie Wileńskim profesor sztycharstwa i „literatury sztuk pięknych” Joseph Saunders, Anglik z pochodzenia, znalazły się sztuka indyjska, perska i żydowska. W Warszawie znakomity myśliciel i kolekcjoner Stanisław Kostka Potocki w wydanym w 1815 roku „Winkelmanie polskim czyli o sztuce u dawnych” zamieścił cenny rozdział o sztuce Chin, a ponadto rozdziały o sztuce Indii i Persji.
Od końca XIX wieku zainteresowania sztuką świata islamu, szczególnie perską, sztuką żydowską, sztuką wschodniego chrześcijaństwa (w tym ormiańską), wreszcie sztuką Dalekiego Wschodu przejawiały uniwersyteckie i artystyczne środowiska Lwowa i Krakowa. Prof. Tadeusz Mańkowski zajmował się sztuką Islamu i sztuką Ormian, prof. Zofia Ameisenowa – sztuką żydowską, prof. Wojsław Molé (z pochodzenia Słoweniec) i prof. Władysław Podlacha – sztuką prawosławną. O sztuce japońskiej pisał znakomity kolekcjoner i krytyk Feliks Jasieński. Na łamach tygodników warszawskich, krakowskich i lwowskich pojawiały się obszerne artykuły dotyczące sztuki orientalnej, niekiedy o wysokiej wartości naukowej. Szczególnie publikacje w Tygodniku Ilustrowanym, Kłosach, Wędrowcu i Świat zajmują istotne miejsce w rozwoju polskiej nauki.
Po II wojnie światowej kontynuowali działalność w Krakowie profesorowie Tadeusz Mańkowski, Zofia Ameisenowa i Wojsław Molé, a także pozostający we Lwowie prof. Mieczysław Gębarowicz. Pojawili się też nowi badacze: prof. Zdzisław Żygulski, specjalista w zakresie sztuki islamu, dr Zofia Alberowa zajmująca się sztuką Japonii oraz prof. Hanna Różycka-Bryzek, zainteresowana sztuką bizantyjsko-ruską. W Warszawie obok historyków sztuki prof. Andrzeja Jakimowicza, który prowadził wykłady i seminaria oraz publikował o sztuce Indii i Indonezji, prof. Barbary Dąb-Kalinowskiej, prowadzącej badania z zakresu historii sztuki ruskiej i rosyjskiej oraz prof. Przemysława Trzeciaka, autora prac o sztuce Chin i Japonii – działali kontynuowali działalność orientaliści prof. Mieczysław Künstler, zajmujący się sztuką Chin i prof. Tadeusz Majda, organizator wystaw poświęconych sztuce tureckiej i perskiej. Już w latach 80. pojawił się w Polsce nowy nurt badań sztuki żydowskiej.
Po 1989 roku, dzięki otwarciu granic i możliwościom podróżowania, młoda generacja badaczy i pracowników muzeów zaczęła podejmować studia nad kulturami Azji, Afryki, potem także Ameryki Łacińskiej. Wobec braku wykładów i seminariów z historii sztuki pozaeuropejskiej na polskich uniwersytetach wyjeżdżano na studia do Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii. Doprowadziło to do włączenia do programu studiów wykładów ze sztuki Azji i Północnej Afryki, po raz pierwszy w 1992 roku na Uniwersytecie Łódzkim, a następnie w 1994 na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie w 2002 roku założono pierwszą na polskich uniwersytetach Pracownię Sztuki Orientu, kierowana przez profesora Jerzego Malinowskiego..
Pracownia w tym samym roku zaczęła organizować konferencje pod nazwą „Spotkania Historyków Sztuki i Konserwatorów Dzieł Sztuki Orientu”, przełamując bariery między obydwoma środowiskami. Powstała seria wydawnicza „Toruńskie Studia o Sztuce Orientu”. Obroniono pierwsze prace magisterskie i doktorskie. Międzynarodowym wydarzeniem stało się I Polsko-Japońskie Spotkanie Historyków Sztuki i Muzykologów, zorganizowane przez Pracownię wraz z Katedrą Historii Sztuki Uniwersytetu w Osace w Warszawie i Toruniu w 2004 roku.
W 2003 roku, rok po założeniu toruńskiej Pracowni, powstała Katedra Sztuki Bizantyjskiej i Post-bizantyjskiej na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, kierowana przez profesora Waldemara Delugę. Jeszcze w tym samym roku Katedra zorganizowała pierwsze konferencje: krajową Słowo i ikona. Źródła literackie w badaniach sztuki bizantyjskiej i post-bizantyjskiej oraz międzynarodową Proskynetaria z Jerozolimy. Pamiątki z pielgrzymek do Ziemi Świętej (wraz z Uniwersytetem w Lejdzie) i zaczęła wydawać rocznik „Series Byzantina”. Dwa lata później, w październiku 2005 roku, odbyła się w Warszawie trzecia konferencja Oriens ex Alto. Sztuka i liturgia w Kościele Wschodnim.
W 2006 roku w trakcie III Spotkania toruńskiego zapadła decyzja o założeniu stowarzyszenia naukowego, które wobec słabości organizacyjnej środowiska mogło integrować badaczy z różnych środowisk, zwłaszcza pozauniwersyteckich, a także stymulować badania. 6 grudnia tegoż roku odbyło się zebranie założycielskie w Warszawie, zaś 2 kwietnia 2007 roku Polskie Stowarzyszenie Sztuki Orientu zostało zarejestrowane.
Jego członkami stopniowo stali się niemal wszyscy pracownicy naukowi, konserwatorzy i muzealnicy w Polsce, zainteresowani zakresami sztuki obecnymi w pracach organizacji. Łącznie wstąpiło do Stowarzyszenia 110 osób, w tym 8 profesorów i doktorów habilitowanych oraz 29 doktorów.
Początkowo dominowała duża grupa badaczy sztuki Dalekiego Wschodu, zwłaszcza sztuki Japonii, której poświęcono pierwszą konferencję w czerwcu 2007 roku w Warszawie. Duża, międzynarodowa konferencja Sztuka Japonii. Japonizmy i polsko-japońskie relacje artystyczne odbyła się w Krakowie w 2010 roku.
W styczniu 2008 w Warszawie odbyła się międzynarodowa konferencja „Sztuka Chin”. Ważniejszą jednak stała się I Polsko-Chińska Konferencja Historyków Sztuki Polska – Chiny. Sztuka i dziedzictwo kulturowe, zorganizowana wraz ze Uniwersytetem Tsinghua w Pekinie i Uniwersytetem Szanghajskim we wrześniu 2009 roku, w Krakowie.
Zainteresowania członków Stowarzyszenia rozszerzyły się wkrótce na Azję Południową i Środkową, dzięki warszawskim konferencjom Sztuka i kultura wizualna Indi” w maju oraz Świat sakralny Azji Środkowej (międzynarodowej) w listopadzie 2008 roku.
Jako następna ujawniła się spora grupa zainteresowana sztuką żydowską, która założyła Sekcję Sztuki Żydowskiej i Izraelskiej; głównym dotychczas efektem jej działalności było zorganizowanie pierwszej międzynarodowej konferencji Stowarzyszenia na wielką skalę – I Kongresu Sztuki Żydowskiej w Polsce Żydowscy Artyści a Środkowo-Wschodnia Europa. XIX wiek – II wojna światowa w październiku 2008 roku w Kazimierzu Dolnym.
Bardzo istotnym wydarzeniem w krótkiej historii Stowarzyszenia okazało się rozszerzenie zakresu jego zainteresowań na sztukę bizantyjską, koptyjską i wschodnich kościołów chrześcijańskich, rozpoczęte międzynarodową konferencją Sztuka chrześcijańska na pograniczu Azji, Afryki i Europy w maju 2008 roku w Zakroczymiu pod Warszawą. Rocznik „Series Byzantina” stał się wówczas wspólnym wydawnictwem Stowarzyszenia oraz Katedry Sztuki Bizantyjskiej i Post-bizantyjskiej UKSW. W 2010 roku miała miejsce kolejna międzynarodowa Sztuka ormiańskiej diaspory w Zamościu.
Zakres azjatyckich tematów zamknęły dwie konferencje dotyczące sztuki islamu i kontaktów Polski z Turcją, Persją i krajami arabskimi, zorganizowane w Krakowie. Pierwsza za nich, w grudniu 2008 roku, nosiła tytuł „Tkaniny orientalne w kulturze polskiej – gust czy tradycja”. Zorganizowana w październiku następnego roku, największa w historii Stowarzyszenia, konferencja Sztuka świata islamu i polsko-islamskie kontakty artystyczne (dedykowana Tatarom polsko-litewskim) przyciągnęła wielu badaczy z krajów arabskich, Turcji, Azerbejdżanu, Iranu, z krajów tatarskich (Krymu, Tatarstanu, Baszkortostanu), Rosji, Ukrainy, Środkowej Azji, Europy, USA i Malezji. Dla Stowarzyszenia konferencja otworzyła ona nowe, fascynujące perspektywy badawcze i międzynarodowe kontakty.
Poza Azją i europejsko-azjatyckim pograniczem uwagę przyciągała sztuka i etnologia Afryki. Zorganizowana (przy współpracy Katedry Etnologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika) w Toruniu, w październiku 2007 roku konferencja Kultury Afryki skupiła historyków sztuki, etnologów i afrykanistów, stwarzając po raz pierwszy możliwość wymiany poglądów i stanowisk badawczych.
Wreszcie w marcu 2008 roku powstała Sekcja Sztuki Środkowej i Południowej Ameryki, otwierająca badania nad niemal pomijanym dotąd w Polsce przez historyków sztuki kontynentem.
Na konferencje, wydawnictwa i badania Stowarzyszenie uzyskiwało fundusze od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Instytutu Adama Mickiewicza, a także od Ambasady Stanów Zjednoczonych w Warszawie.
Stowarzyszenie nawiązało współpracę z wieloma polskimi instytucjami o analogicznych zainteresowaniach, w tym z Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha” w Krakowie, Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie, z Centrum Języka i Kultury Chińskiej „Instytut Konfucjusza” Uniwersytetu Jagiellońskiego, z Katedrą Azji Południowej Uniwersytetu Warszawskiego, z Katedrą Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, z Katedrą Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego (zajmującą się m.in. badaniami nad sztuką Afryki oraz Ameryki Środkowej i Południowej) i Żydowskim Instytutem Historycznym w Warszawie. W większości tych instytucji zatrudnieni byli członkowie Stowarzyszenia.
Obok konferencji istotnym celem Stowarzyszenia stała się publikacja wyników badań, materiałów z konferencji oraz indywidualnych prac członków (m.in. doktoratów). W Warszawie, w wydawnictwie DiG publikowano serie „Konferencje Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Orientu” oraz „Orient”, w wydawnictwie Neriton serie „Artystyczny Orient” i „Kultura Artystyczna Żydów”, w wydawnictwie Trio serie „Cywilizacja Państwa Środka” i „Sztuka Azji i Afryki”. Publikacje ukazywały się także w Toruniu, w Wydawnictwie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (seria „Toruńskie Studia o Sztuce Orientu”), w wydawnictwie Adam Marszałek i wydawnictwie TACO.
Na polu międzynarodowym Stowarzyszenie wspierało działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w działalności organizacji ASEM (Asia – Europe Meeting), łączącej państwa Unii Europejskiej oraz Azji Wschodniej, Południowej i Południowo-Wschodniej. Nawiązało kontakty naukowe i współpracę z uniwersytetami i środowiskami naukowymi większości państw Azji (w tym Chin, Indii, Indonezji, Iranu, Japonii, Korei Południowej, Malezji, Mongolii, Tajlandii, Tajwanu, Uzbekistanu, Wietnamu) i Bliskiego Wschodu (w tym Algierii, Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Indonezji, Izraela, Libanu, Syrii, Turcji), Federacji Rosyjskiej, Ukrainy, Armenii, Gruzji i Azerbejdżanu, USA, Kanady oraz państw Unii Europejskiej – zwłaszcza Czech, Grecji, Holandii, Niemiec, Szwecji, Węgier, Wielkiej Brytanii.
Mimo krótkiego okresu działalności organizacja zdołała już wypracować własne zakresy i metody działania. Świadczy o tym wykaz konferencji oraz obszerna bibliografia własnych publikacji Stowarzyszenia oraz książek wydanych przez jego członków.
Na Walnym Zebraniu Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Orientu w lutym 2011 roku podjęta została decyzja o połączeniu ze Stowarzyszeniem Sztuki Nowoczesnej w Toruniu. W dniu 26 lutego odbyło się w Warszawie Zebranie Założycielskie Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata. Instytut został zarejestrowany w dniu 28 czerwca 2011 roku.
Połączenie stowarzyszeń stworzyło znacznie szersze możliwości prowadzenia badań, obejmujących tematykę wychodzącą poza sztukę orientalnej i sztukę nowoczesną.