Zarząd Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata

z żalem zawiadamia o śmierci w dniu 22 kwietnia 2025 roku

wieloletniej członkini

Dr Magdaleny Łaptaś

historyczki sztuki i archeolożki, badaczki sztuki bizantyńskiej

oraz sztuki chrześcijańskiego Egiptu i Nubii,

pracowniczki Instytutu Historii Sztuki

Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Konwersatoria

Konwersatorium „Sztuka i tradycje artystyczne Azji i Afryki” organizowane przez Pracownię Sztuki Azji i Afryki Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata i Wydział Orientalistyczny UW.

(meet.google.com/tmu-otz-krp)

6 maja 2025 (wtorek) godz. 17 wykład online

Dr Krzysztof Morawski (Muzeum Azji i Pacyfiku; PISnSŚ), Narodowa broń Indonezji – krysy. Typy i symbolika rękojeści

20 maja 2025 (wtorek) godz. 17 wykład online

Karolina Krzywicka (Muzeum Azji i Pacyfiku; PISnSŚ), Ceramika artystyczna Uzbekistanu. Tradycja i nowoczesność

Dr hab. Agnieszka Bender

Katolicki Uniwersytet Lubelski

Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata

Il Principe Stanislao Poniatowski e l'Italia

Konferencja Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata w Rzymie

W dniach 23 i 24 września 2024 roku, w siedzibie Stacji Polskiej Akademi Nauk w Rzymie odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa pt. Il Principe Stanislao Poniatowski e l'Italia / Książę Stanisław Poniatowski i Italia. W zabytkowej siedzibie stacji, mieszczącej się w bocznym skrzydle pałacu rodziny Doria, w sercu historycznego centrum Rzymu, tuż przy słynnym Placu Weneckim, udało się zgromadzić wielu wybitnych polskich oraz włoskich badaczy z różnych wiodących ośrodków naukowych i placówek muzealnych (Rzym, Florencja, Warszawa, Poznań, Toruń, Lublin), którzy zaprezentowali wyniki swoich poszukiwań naukowych na temat związków z Włochami ulubionego bratanka ostatniego polskiego króla. Książę Poniatowski przebywał w Itali niemal czterdzieści lat. W tym kraju rozwinął na wielką skalę swoją działalność mecenasowską i kolekcjonerskie pasje. Najpierw mieszkał w Rzymie, później we Florencji, gdzie zmarł w 1833 roku i gdzie został pochowany w okazałym grobowcu, w kościele Św. Marka.

Książę Stanisław, mimo licznych dokonań i niezwykłych kolei losu, nie zajął ani w badaniach naukowych, ani w zbiorowej pamięci Polaków, tak wysokiej pozycji jak jego młodszy kuzyn - książę Józef, który zginął w nurtach Elstery oddając życie za ojczyznę. Stanisław Poniatowski nie doczekał się monografii. Nie jest jednak postacią całkowicie zapomnianą. Najważniejsze poświęcone mu prace naukowe powstały dosyć dawno. Najobszerniejsza, książka pt. I Poniatowski a Roma (Firenze 1972), ukazująca losy księcia Stanisława i rodziny Poniatowskich, wyszła spod pióra włoskiego architekta, ale i pisarza – publicysty Andrei Busiri Viciego. Nigdy nie została przetłumaczona na język polski. Jak wynika z aktualnego stanu badań, niewielu polskich historyków sztuki dotąd w pogłębiony sposób zainteresowało się działalnością księcia. Poza rozsianymi w różnych opracowaniach wzmiankami istnieje zaledwie sześć artykułów, które omawiają wybrane aspekty działalności mecenasowskiej i kolekcjonerskiej księcia (Janiny Michałkowej, Elżbiety Budzińskiej, Tadeusza Jaroszewskiego, Dominiki Wronikowskiej, Wojciecha Brillowskiego, Agnieszki Bender). Z dziedziny historii najpełniejszym opracowaniem dotyczącym księcia Stanisława pozostaje nadal, liczący ponad pięćdziesiąt lat, artykuł Jerzego Michalskiego zamieszczony w Polskim słowniku biograficznym. Dotychczas powstałe polskie i obce publikacje z zakresu historii i historii sztuki oraz archeologii nie wyczerpują wielu problemów badawczych dotyczących samej postaci, działalności, a także pasji kolekcjonerskiej księcia Stanisława Poniatowskiego.

Naczelną intencją przyświecającą organizatorom skupionych w Polskim Instytucie Studiów nad Sztuką Świata, którymi są: Prof. Jerzy Malinowski, dr hab. Agnieszka Bender, dr Marzena Królikowska-Dziubecka oraz współorganizatorom ze Stacji Polskiej Akademii Nauk w Rzymie – Marcie Koral i Katarzynie Ellert oraz z Instytutu Polskiego w Rzymie – Annie Jagiełło , było przypomnienie tej tak ważnej dla polskiej i włoskiej kultury i sztuki postaci. Uznali oni, że konferencja i pokonferencyjna publikacja, która wkrótce się ukaże przyczynią się do istotnego ożywienia i zaktywizowania badań naukowych przede wszystkim polskich oraz włoskich, na temat barwnego życiorysu bratanka ostatniego króla i jego niezwykle bogatej działalności w wielu dziedzinach powiązanych ze sztuką, w których odnosił spektakularne sukcesy i zyskał międzynarodowe uznanie.

Organizatorom udało się przygotować dwudniową konferencję w Wiecznym Mieście. W jej otwarciu wzięli udział kierownik Ambasady w Rzymie chargé d’affaire Ryszard Schnepf, a także wicedyrektor Instytutu Polskiego w Rzymie Magdalena Trudzik oraz Prezes Związku Polaków we Włoszech Urszula Stefańska Andreini i Paolo Morawski Prezes Fundacji rzymskiej margrabiny Janiny Zofii Umiastowskiej. Specjalnym gościem wydarzenia był hrabia Guillaume de Louvencourt Poniatowski.

Konferencję otworzyła Dyrektor stacji Agnieszka Stefaniak-Hrycko. Pierwszego dnia głos zabrało trzynastu uczestników: z Polski, Włoch i Francji. Tematyka wystąpień oscylowała wokół stanu badań nad postacią Stanisława Poniatowskiego w Polsce i we Włoszech. Sporo uwagi poświęcono kwestiom związanym z licznymi, zawsze znakomicie zlokalizowanymi nieruchomościami, pałacami i willami księcia. Gość z Francji zaprezentował temat dotyczący potomków Stanisława Poniatowskiego w tym kraju. Dzięki uprzejmości Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia, dzień zakończył się wizytą w Villa Poniatowski, należącej do wspomnianego muzeum.

W czasie drugiego dnia konferencji swoje wystąpienia przedstawiło dziewięć osób. Referaty dotyczyły tym razem zagadnień bardziej szczegółowych. Na zakończenie włoski reżyser teatralny Alberto Macchi wraz z aktorem, zaprezentowali fragment utworu scenicznego poświęconego księciu. Obrady podsumowała dr hab. Agnieszka Bender, która powiedziała, iż należy podkreślić to, że wiele z prezentowanych informacji, nie było dotąd publikowanych. Można śmiało stwierdzić, dodała, że dokonano niejednego odkrycia dotyczącego działalności księcia, a dotychczasowe badania będą punktem wyjścia oraz zachętą do dalszych poszukiwań i ustaleń naukowych.

W czasie dwudniowych obrad, sala Stacji PAN wypełniona była niemal po brzegi uczestnikami, głównie Włochami i Polakami. Byli wśród nich historycy sztuki. muzealnicy, dziennikarze, konserwatorzy; m. in. dr Mirosława Sobczyńska-Szczepańska i dr Oskar Jacek Rojewski z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Adam Broż - autor najbardziej popularnych przewodników po Rzymie oraz Hadrien J. Rambach - uznany, międzynarodowej sławy specjalista zajmujący się numizmatyką i gemmami. Obok wymienionych wyżej organizatorów i współorganizatorów, partnerami wydarzenia byli: Fondazione Romana Janina Umiastowska, Muzeum KUL, Museo Nazionale Etrusco i Fundacja Teresy Sahakian.

Call for papers Art of the Orient 13th volume

We would like to invite you to participate in the publication of the academic journal Art of the Orient https://crossasia-journals.ub.uni-heidelberg.de/index.php/ao/index published in English language by Polish Institute of World Art Studies. We accept articles in different fields of art and related disciplines (archaeology, history, architecture, anthropology, museology etc.). The topic of the 13th volume will be devoted to Japanese art and culture. The articles submitted to this journal undergo a peer review process and are published after editorial approval.

Papers (up to 15,000 words) should be submitted to bogna.lakomska@asp.gda.pl Abstracts (150 words), references and figure descriptions should be submitted as separate files.

The deadline is 15th of September 2024

TEXT PREPARATION RULES:

The size of your contributions should be within the limit of 25 pages and 20 plates / illustrations. Scanned illustrations should have the high resolution of 300 DPI (or JPG). Should the text or number of illustrations exceed the above limits, please contact us in advance.

We will appreciate compliance with the guidelines specified below. This will facilitate the editing process and help to preserve a uniform character of the volume.

Italics. Please apply italics to the following:

‐ all quotations from foreign languages, as well as single foreign terms,

‐ titles of the works of art and literary works, titles of books, but not the titles of articles.

No italics. Please use normal (Roman) style in case of quotations in English with quotation marks.

Footnotes and bibliography:

Bibliographic references in footnotes should have a unified form, as in the example:

1. For books:

Reference in the footnote:

Yatim (2006 : 12‐24).

Corresponds to the bibliographic entry:

Yatim 2006 = Othman Mohd. Yatim, Batu Aceh. Early Islamic Gravestones in Peninsular Malaysia, Museum Association of Malaysia, Kuala Lumpur 2006 (2nd ed.): 12‐24.

2. For articles:

Reference in the footnote:

Ginter (2005: 143‐154).

Corresponds to the bibliographic entry:

Ginter 2005 = Magdalena Ginter: “Motywy literackie w miniaturach perskich ze zbiorów polskich” (Literary Motifs in Persian Miniatures from the Polish Collections), Torunskie Studia o Sztuce Orientu (Torun Studies on Oriental Art), 2 (2005): 143‐154.

Reference in the footnote:

Eaton (2006: 240‐245).

Corresponds to the bibliographic entry:

Eaton 2006 = Natasha Eaton, “Nostalgia for the Exotic: Creating an Imperial Art in London”, Eighteenth‐Century Studies, 39/2 (2006): 227‐250.

Reference in the footnote:

Cartier (1998: 22‐27).

Corresponds to the bibliographic entry:

Cartier 1998 = Michel Cartier, “Le despotisme chinois. Montesquieu et Quesnay, lecteurs de Du Halde”, in: Chine entre amour et haine. Actes du VIIIe colloque de sinologie de Chantilly, Michel Cartier (ed.), Paris 1998: 15‐32.

3. For a volume with an editor:

Reference in the footnote:

Malinowski (2008).

Corresponds to the bibliographic entry:

Malinowski 2008 = Malinowski, Jerzy (ed.): Sztuka Dalekiego Wschodu. Studia (Art of the Far East. Studies), Neriton, Warszawa 2008.

4. For an exhibition catalogue:

Reference in the footnote:

Encounters (2004: 128‐133).

Corresponds to the bibliographic entry:

Encounters 2004 = Encounters. The Meeting of Asia and Europe 1500‐1800, Anna Jackson, Amin Jaffer (eds.), exhibition cat., Victoria & Albert Museum, London 2004: 128‐133.

5. For primary sources (unpublished):

Please write the name of the archive or library (in parenthesis we put the original name in Latin transcription and – if need be – its abbreviation), city, signature of the archival file, the title of the source, its date and folio (page) number, marking it “r.” (recto) or “v.” verso) if required. When an archive’s name is cited more than once, please include both the full version and the abbreviation at first occurrence.

Please do not use such bibliographic references as ibid., op. cit., etc. in footnotes.

Titles in foreign languages should be supplied with their English translation in brackets.

The bibliography should be placed at the end of the paper.

The bibliography should mention only those works which are explicitly quoted or referred to in the paper.

ZARZĄD POLSKIEGO INSTYTUTU STUDIÓW NAD SZTUKĄ ŚWIATA

informuje, że w dniu 18 maja 2024 roku odbyło się

Walne roczne zebranie

Przedstawione i zaakceptowane po dyskusji zostało

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI

POLSKIEGO INSTYTUTU STUDIÓW NAD SZTUKĄ ŚWIATA

ZA 2023 ROK

(patrz pod OSTATNIE PUBLIKACJE na stronie internetowej Instytutu)

Omówiono program działalności Instytutu na 2024 oraz przygotowania do obchodów 25-lecia działalności w marcu 2025 roku.

W związku z rezygnacją dr Renaty Piątkowskiej z funkcji sekretarza Zarządu odbyły się uzupełniające wybory. Na stanowisko sekretarza została wybrana dr Joanna Wasilewska.

Joanna Wasilewska

Seminaria Supraskie

Seminaria Supraskie to projekt współpracy polsko-serbskiej, zainicjowany i wspierany przez Instytut Polski w Belgradzie. Jego celem jest ożywienie wzajemnego zainteresowania sztuką i dziedzictwem kulturowym obu krajów, przede wszystkim w środowisku historyków sztuki i specjalistów z zakresu ochrony dziedzictwa. Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata jest partnerem projektu.

Pierwsza edycja seminarium odbędzie się 21-24 maja 2024 roku w podlaskim Supraślu, ważnym historycznym i współczesnym ośrodku kultury prawosławia, gdzie wydarzenie gościć będzie Akademia Supraska. W tutejszym zespole klasztornym zachował się zespół fresków malowanych w XVI wieku przez serbskiego mnicha Nektariusza (Nektarija). Tu również odnaleziono tzw. Kodeks Supraski, bałkański rękopis z XI wieku, niezwykle istotny dla badań nad wczesnym rozwojem języków słowiańskich. Supraśl to także siedziba Muzeum Ikon – oddziału Muzeum Podlaskiego – oraz ważny punkt na współczesnej mapie kulturalnej Polski i Podlasia. Ten wielokulturowy region, o silnych tradycjach prawosławia, z siedzibami muzułmańskich Tatarów i dziedzictwem społeczności żydowskich, jest dobrym miejscem do rozpoczęcia międzykulturowej i międzynarodowej współpracy.

Tematem pierwszego seminarium będzie artystyczne dziedzictwo Kościołów Wschodnich w Serbii i Polsce. Organizatorzy zaprosili grupę specjalistów z obu krajów, badaczy z szerokiego spektrum studiów nad dziedzictwem sztuki prawosławnej (a w przypadku Polski także unickiej). Omawiane tematy będą obejmować kwestie zachowania dziedzictwa kulturowego (jak konserwacja zabytków czy kolekcje muzealne), jego reinterpretacje w różnych kontekstach społecznych i politycznych, jak również żywotność tradycji w XX i XXI wieku. W spotkaniu wezmą udział przedstawiciele instytucji belgradzkich: Muzeum Narodowego, Akademii Sztuk Pięknych oraz Instytutu Architektury, Urbanistyki i Planowania Przestrzennego, a także Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie, Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Białostockiej, Muzeum Podlaskiego w Białymstoku i innych instytucji polskich. Patronat nad wydarzeniem objął Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Muzeów – ICOM Polska.

Podczas seminarium goście będą mieli możliwość zwiedzenia instytucji kultury w Supraślu i Białymstoku, a także zabytków tego malowniczego regionu. Uczestnicy zdecydują o miejscu i temacie kolejnej edycji, która powinna się odbyć w Serbii w 2025 roku. Instytut Polski deklaruje wsparcie cyklu dorocznych seminariów, zachęcających do wymiany w dziedzinie historii sztuki i studiów nad dziedzictwem kulturowym.

MAY 21, 2024

10.00

Commemoration service at the St. John the Theologian church – everyone wiling to attend is welcome.

11.00

OPENING ADDRESSES

Father Jarosław Jóźwik, Chancellor, and Prof. Aleksander Naumow, Akademia Supraska

Jacek Multanowski, Deputy Director, Polish Institute in Belgrade

Prof. Jerzy Malinowski, President, Polish Institute of World Art Studies

Jarosław Antychowicz, Honorary Consul of the Republic of Serbia in Białystok

12.00-14.00

PEOPLE, OBJECTS AND PATTERNS ON THE ROAD

12.30-13.00 Prof. Aleksandra Sulikowska-Bełczowska, University of Warsaw, National

Museum in Warsaw

Icons of Saint Parasceve. Roads between Veliko Trnovo, Belgrade, Iaşi and the Polish-Lithuanian Commmonwealth

12.00-12.30 Marija Jović, Museum of the Serbian Orthodox Church

Paths of the Cultural Heritage: Artistic Treasures under the Auspices of the Serbian Orthodox Church

13.30-14.00 Witali Michalczuk, University of Warsaw, Artes Liberales Faculty

Set of 16th Century Icons from St. Onuphrius Monastery in Jabłeczna – Balkan Work in Polish-Lithuanian State (Context of the Balkan Art and Liturgy Patterns)

14.00-15.00 Lunch

15.00-17.00

OVER THE BORDERS, PART I

15.00-15.30 Dr. Ivana Lemcool, National Museum of Serbia, Belgrade

Transnational Artistic Patronage in the Sixteenth Century Orthodox World: Two Examples from the Collection if the National Museum of Serbia

15.30-16.00 Robert Seke, European University Viadrina, Frankfurt (Oder)

Common Past, Shared Cultural Heritage, and the Necessity of Transnational Custodianship. The Case of Serbian-Romanian-Hungarian Border Region

16.00-16.30 Branislav Stanković, National Museum in Šabac

Baroque among Serbs

16.30-17.00 Discussion

18.00 Dinner at the Duchowe Łąki restaurant

MAY 22, 2024

10.00-11.30

ARCHITECTURE AND ITS SURFACE

10.00-10.30 Prof. Jerzy Uścinowicz, Białystok University of Technology

Architecture of the Orthodox Temple and its Theology – Then and Now

10.30-11.00 Dr. Božidar Manić, Institute of Architecture and Urban & Spatial Planning, Belgrade

Between Tradition and Traditionalism: Contemporary Serbian Orthodox Church Architecture

11.00-11.30 Dr. Milian Pantelić, University of Arts, Belgrade

Frescoe Technique and the Reason for Permanence

11.30-12.00 Coffee break

12.00-14.00

OVER THE BORDERS, PART II

12.00-12.30 Dr. Volha Barysenka, Independent researcher, Minsk, Belarus

The sculpture of Jesus the Nazarene from the (post)Uniate church in Porplišča as an example of miraculous image uniting Orthodox and Catholics

12.30-13.00 Dr. Izabella Parowicz, European University Viadrina, Frankfurt (Oder)

Deciphering Old Russian Handwriting as a Tool to Explore Polish and Serbian Cultural Heritage

13.00-13.45 Prof. Zbigniew Michalczyk, Dr. Marcin Zgliński, Institute of Art, Polish Academy of Sciences

Orthodox and Uniate Art in Podlasie in the Light of Thirty Years Long Experience of the Catalogue of Art Monuments in Poland (Katalog zabytków sztuki w Polsce)

14.00-15.00 Lunch

15.00-17.00

WORKING WITH ICONS COLLECTIONS

15.00-15.30 Dr. Joanna Tomalska-Więcek, Independent Researcher, Supraśl

Icons in Podlasie and their Collecting

15.30-16.00 Prof. dr hab. Mirosław Kruk, University of Gdańsk, National Museum in Krakow

On the Research of the Icons from Przemyśl in the Framework of NCN grant (OPUS 23 nr 2022/45/B/HS2/01852)

16.00-17.00

Ewa Zalewska, Head of the Icons Museum in Supraśl – Branch of the Podlasie Museum in Białystok

Special Tour of the Icons Museum Exhibition

MAY 23, 2024

10.00 All-day bus tour of the region, visiting:

- Gródek, Birth of the Blessed Virgin Mary church with murals by Jerzy Nowosielski and Adam Stalony-Dobrzański from 1950s

- Michałowo, wooden St. Nicholas church with murals by Adam Stalony-Dobrzański from 1960s

- Hajnówka, center of regional sacred and vernacular architecture, “Gate to the Białowieża Forest”

- Grabarka, center of the Orthodox Church in Poland, pilgrimage site

MAY 24, 2024

10.00 Bus tour to Białystok, details to be confirmed

PROGRAM SUPRAŚL SEMINAR 2024 - pobierz

Academy of Zamość, Polish Institute of World Art Studies,

University of Ostrava

Art the Greek Diaspora conference

Academy of Zamość, ul. Pereca 2

Program 9-11 May 2024

9 May, 17h

Opening of the conference

Jerzy Malinowski, Polish Institute of World Art Studies and research on Diaspora art

Marcin Mikołajczyk, Greeks in the Polish-Lithuanian Commonwealth

Piotr Kondraciuk, Greek community in Zamość

Paweł Sygowski, Greeks in Lublin and their Orthodox church

Discussion

10 May, 10h

Vasiliki Rokou, Metsovo, centre d’élevage, de commerce et d’artisanat, exemple typique d’une “ville de montagne” du XVIIe- XVIIe siècle

Răzvan Malanca, A bridge for interference between the orthodox and catholic artistic realms in 17th century Wallachia. A case study of the icon of the Dormition from Târgoviște, painted by Greek iconographer and master craftsman Konstantinos

Anca Elisabeta Tatay, Ana Catană Spenchiu, The Illustrations of the Books Printed in Greek, in Bucharest, in the 18^th Century

Daniel Dumitran, Returning to the subject of the history of an absence: The Greek community of Alba Iulia - History and artistic heritage

Discussion & Coffee

12h

Sándor Földvári, Monuments of the Orthodox Greeks in the town of Eger, in the Largest Orthodox Church in Hungary (online paper)

Joanna Tomalska, Greeks in Podlasie. Research Demands

Olena Derevska, Greek Sinai monastery of St. Catherine in Kyiv: history and present time

Discussion

13h 30 – 15h lunch time

15h

Oleksandra Shevliuga, Temo Jojua, Mariupol, Georgia, Athos. The problem of interrelations in the art of the XI-XVII centuries.

Stepan Jankowski, La langue et l’art des Rhômaíôns de l'Ukraine

Claire Brisby, The Greek Enlightenment in Bulgarian lands: Eugenios Voulgaris and icon-painters from Samokov 1800-1850

Discussion & Cofee

16h 30

Marcin Markowski, References to ancient culture presented on Greek banknotes

Iwona Brzewska, Greek Judaica in Poland

Domika Maria Macios, Extermination of Greeks in the Ottoman Empire in the Light of Polish Public Opinion (1914-1923)

18h Closing of the conference

11 May, 10h – visit of the historical town

Prof. Tadeusz Kornaś (Uniwersytet Jagielloński)

Konferencja Contatti artistici polacco-italiani 1944-1980
 

W dniach 27-29 listopada odbyła się w Instytucie Polskim w Rzymie oraz w siedzibie Museo Laboratorio di Arte Contemporanea Università La Sapienza (MLAC) międzynarodowa konferencja poświęcona polsko-włoskim kontaktom artystycznym w latach 1944-1980. Zorganizowana została przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata, Instytut Polski w Rzymie, Stację PAN w Rzymie we współpracy z Wydziałem Studiów Europejskich, Amerykańskich i Międzykulturowych oraz Katedrą Literatury Polskiej Uniwersytetu La Sapienza, Fondazione Romana J. S. Umiastowska i Museo Laboratorio di Arte Contemporanea. Pomysłodawcą i twórcą programu konferencji był prof. dr hab. Jerzy Malinowski.

Kolejne dni konferencji poświęcone były sztukom plastycznym, filmowi i teatrowi, choć niekiedy referaty przekraczały tematycznie tak naszkicowane ogólne ramy. Imponujący program konferencji zawierał w sumie czterdzieści referatów. Konferencja toczyła się w językach włoskim i polskim. Jej zwieńczeniem mają być dwa tomy w języku włoskim, zawierające rozszerzone wersje wszystkich referatów oraz bogaty materiał ilustracyjny. Pierwszy z nich, poświęcony latom 40. oraz architekturze i plastyce, ukaże się jako tom rocznika PISnSŚ „World Art Studies”; drugi, poświęcony filmowi i teatrowi, jako tom innego rocznika PISnSŚ „Sztuka Europy Wschodniej / The Art of Eastern Europe”.   

Podczas konferencji otwarto w Instytucie Polskim wystawę prac Jerzego Nowosielskiego oraz przedstawiono film Michała Waszyńskiego Wielka droga, odrestaurowany cyfrowo w 2022 roku przez Filmotekę Narodową – Instytut Audiowizualny. Dorota Lekka podczas konferencji przedstawiła losy tego niezwykłego polskiego filmu, nakręconego po części w Cinecittà w 1946 roku. Miłosna historia jest pretekstem do pokazania drogi armii generała Andersa od Buzułuku po Włochy. Film zawiera wiele dokumentalnych materiałów nakręconych w Związku Sowieckim, Iraku, Palestynie, Włoszech (także z ataku na Monte Cassino). Był to pierwszy pokaz cyfrowo odrestaurowanej wersji we Włoszech.

Konferencję otworzyli dyrektorzy instytucji, które ją współorganizowały: Adrianna Sienicka, Agnieszka Stefaniak-Hrycko i prof. Luigi Marinelli. Następnie prof. Jerzy Malinowski zarysował pola badawcze, które pojawią się podczas konferencji, ale przede wszystkim przedstawił ogólny zarys dotyczący kulturalnych związków polsko-włoskich w dziedzinie sztuk plastycznych. Ten obraz sproblematyzowała także Aleksandra Piekarniak z Uniwersytetu Warszawskiego, autorka książki Polsko-włoskie kontakty kulturalne w latach 1945-1980. Liczba referatów nie pozwala na ich szczegółowe omówienie, jednak przedstawiona w kolejnych dopełniających się wystąpieniach „mapa” polsko-włoskich kontaktów przedstawia się imponująco. Obok wspomnianych już prelegentów, referaty pierwszego dnia wygłosili: Iwona Luba (Uniwersytet Warszawski), Michał Haake (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), Małgorzata Geron, Katarzyna Kulpińska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Paweł Polit (Muzeum Sztuki w Łodzi), Dorota Grubba-Thiede (Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku), Anna Markowska, Karolina Zychowicz (Uniwersytet Wrocławski), Agnieszka Bender, Anna Dzierżyc-Horniak (Katolicki Uniwersytet Lubelski), Małgorzata Reinhard-Chlanda (Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata), Ewa Ziembińska (Muzeum Narodowe w Warszawie), Piotr Chabiera (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), Eleonora Jedlińska (Uniwersytet Łódzki), Natalia Zarzecka (Cricoteka w Krakowie) oraz Marina Fabbri. Dwudziestominutowe referaty zarysowały różnorodne pola wzajemnych polsko-włoskich relacji. Z jednej strony można było poznać artystyczne dokonania poszczególnych artystów, z drugiej – umiejscowienie kontaktów w szczególnej atmosferze PRL-u, wciąż zmieniającej się i poddanej różnorakim politycznym wpływom. Mówiono o sztuce Renato Guttuso prezentowanej w powojennej Polsce (Luba), czy abstrakcyjnych dziełach Emilio Vedowy pokazywanych nad Wisłą w czasach dominacji socrealizmu (Haake). Duże wystawy sztuki włoskiej odbyły się w Polsce w końcu lat 60. – Współczesna sztuka włoska w Zachęcie, prezentująca sto prac obrazujących dokonania awangard włoskich w XX wieku (Geron) oraz Nowy wizualizm, czyli wystawa grupy N z Padwy w Muzeum Sztuki w Łodzi (Polit).

Sporo referatów podczas konferencji poświęcono tematowi obecności polskich artystów i polskiej sztuki we Włoszech. Zarówno na dużych wystawach: biennale grafiki we Florencji i Lugano (Kulpińska), biennale w Wenecji (Zychowicz), jak i wystawach sztuki polskiej, na przykład w Palazzo delle Esposizioni w Rzymie w 1979 roku, gdzie eksponowane były dzieła Kantora i artystów z kręgu Cricot 2 (Zarzecka). Przedstawiono też obecność Polaków w Galleria Arturo Schwarz w Mediolanie (Dzierżyc-Horniak). Omówiona została także obecność we Włoszech poszczególnych artystów i recepcja ich prac: Anny Jarnuszkiewicz, Wandy Czełkowskiej, Hanny Brzuszkiewicz (Grubba-Thiede), Magdaleny Abakanowicz, Anny Szpakowskiej-Kujawskiej (Markowska), Marii Anto (Reinhard-Chlanda). Dwa referaty poświęcono polskim artystom pracującym w Carrarze, gdzie wydobywany jest biały marmur. Podkreślono znaczącą obecność polskich rzeźbiarek tam pracujących, Marii Papa-Rostkowskiej i Aliny Szapocznikow (Ziembińska) i opisano twórczość i dzieła artysty, który tutaj z tym miastem związał swe życie, czyli Tadeusza Kopera (Ziembińska, Chabiera).

Nie zabrakło też referatów dotyczących organizatorów życia artystycznego. Przedstawiono postać ks. Jerzego Marii Langmana – donatora, organizatora wystaw i kolekcji (Bender) oraz Ryszarda Stanisławskiego, który tworzył ramy pod polsko-włoską współpracę artystyczną (Jedlińska).

Ostatni wykład przed otwarciem wystawy zapowiadał już wątki teatralne, które na konferencji dominowały dwa dni później. Dotyczył recepcji i wpływu dokonań Jerzego Grotowskiego na artystów włoskich w latach 60. (Fabbri).

Drugiego dnia konferencji, 28 listopada, obrady toczyły się przed południem w MLAC – Museo Laboratorio di Arte Contemporanea Università La Sapienza.

 Przedpołudniowe wykłady adresowane były w dużej mierze do studentów i wykładowców Uniwersytetu La Sapienza, dlatego też cechowała je tematyczna różnorodność. Prelegentami byli: Małgorzata Stępnik (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie), Laura Quercioli Mincer (Università di Genova), Jan W. Sienkiewicz (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Stephen Natanson (Scuola Nazionale di Cinema w Rzymie) oraz Pier Paolo Pancotto i Simone Starace.

Pierwsze trzy wykłady dotyczyły zetknięcia się artystów z kontekstem wojny czy obozów koncentracyjnych. Walter Lazzaro był więźniem obozu koncentracyjnego dla włoskich żołnierzy w Białej Podlaskiej, stąd zapis jego przeżyć obozowych pojawiający się w jego dziełach (Stępnik). Giulio Turcato po pobycie w powojennej Polsce – Wrocławiu, Warszawie, Auschwitz – stworzył cykl prac Ruiny Warszawy, ukazujący jego wstrząsające emocjonalne doznanie (Pancotto). Memoriale Italiano ad Auschwitz stanął w 1979 roku w Oświęcimiu. To zaniedbane dzieło sztuki – miejsce pamięci – zostało ostatecznie przeniesione do Florencji i udostępnione ponownie w 2023 roku (Mincer).

Kolejne trzy prelekcje wiązały się z obecnością polskich artystów w powojennych Włoszech. Z Drugim Korpusem pod dowództwem Generała Andersa do Włoch przybyli między innymi Józef Jarema – plastyk, wcześniej twórca Teatru Cricot (Sienkiewicz) i Michał Waszyński – wybitny reżyser filmowy (Starace). Ostatni wykład dotyczył Józefa Natansona, który współpracował w latach 50. jako scenograf filmowy między innymi z Federico Fellinim (Natanson).

Drugi cykl wykładów 28 listopada odbywał się znów w Instytucie Polskim. Referaty przedstawili: Katarzyna Uchowicz (Instytut Sztuki PAN), Krzysztof Stefański, Anna Miller-Klejsa, Konrad Klejsa (Uniwersytet Łódzki), Łukasz M. Sadowski (Akademia Sztuk Pięknych w Łodzi), Anna Osmólska-Mętrak (Uniwersytet Warszawski), Bożena Pysiewicz, Aleksandra Oleksiak (Muzeum Plakatu w Warszawie), Dorota Lekka (Filmoteka Narodowa) oraz Małgorzata Furdal.

Tematem trzech pierwszych wykładów była architektura. Przedstawione zostały powojenne kontakty polsko-włoskie na tym polu (Uchowicz, Sadowski). Jeden z aspektów tej współpracy, a w zasadzie inspiracji, wiązał się z architekturą i urbanistyką polską w czasie socrealizmu (Stefański).

Kolejne prezentacje dotyczyły szeroko pojętej sztuki filmowej. Neorealizm włoski, a zwłaszcza filmy Vittorio da Siki, był po drugiej wojnie światowej, również w okresie dominacji socrealizmu, nurtem obecnym na polskich ekranach. Filmy te cieszyły się wielką popularnością (Miller-Klejsa). W latach 60. natomiast ważną pozycję w Polsce zajął Michelangelo Antonioni (Klejsa). We Włoszech również bardzo mocno zaistniał film polski. O kinematografii polskiej w latach 1956-1970 i jej recepcji opowiedziała z perspektywy włoskiej Małgorzata Furdal. Przedstawiono też Marię Kornatowską i jej działalność krytyczną i popularyzatorską dotyczącą kina włoskiego (Osmólska-Mętrak).

Osobna część konferencji była poświęcona plakatowi filmowemu. Muzeum Plakatu w Wilanowie posiada bogatą kolekcję plakatów wykonanych przez polskich artystów, które dotyczą filmów włoskich. Zestawiając je z plakatami reklamującymi te same filmy we Włoszech, niezwykle wyraziście można rozpoznać cechy polskiej szkoły plakatu (Pysiewicz). Drugi wykład omawiał obecność włoskich artystów na Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie (Oleksiak, Pysiewicz).

Ostatni dzień konferencji dotyczył teatru. Pośród tematów dominowały zagadnienia odnoszące się do dwóch artystów świetnie rozpoznawalnych we Włoszech: Tadeusza Kantora i Jerzego Grotowskiego. Referaty przygotowali: Krystyna Jaworska (Università di Torino), Martyna Groth (Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata), Cezary Bronowski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Lech Stangret (Galeria Foksal), Monika Blige (Instytut Grotowskiego we Wrocławiu), Katarzyna Woźniak-Shukur (Uniwersytet Wrocławski), Dariusz Kosiński, Tadeusz Kornaś (Uniwersytet Jagielloński), Aleksandra Kolan (Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie), Agnieszka Berlińska (Teatr Studio w Warszawie), Karolina Bilska, Katarzyna Skiba (Narodowy Instytut Muzyki i Tańca w Warszawie) oraz Silvia Parlagreco, Ludmiła Ryba, Romano Martinis, Carla Polastrelli i Dorota Buchwald.

Najpierw przedstawione zostały dokonania Teatru Dramatycznego Drugiego Korpusu we Włoszech (Jaworska). Następnie omówiona została pierwsza powojenna premiera krakowskiego lalkowego Teatru Groteska, czyli Cyrk Tarabumba i wskazane zostały przedwojenne włoskie inspiracje tego przedstawienia, czyli dokonania Teatro dei Piccoli, którym kierował Vittorio Podrecca (Groth). Kolejny referat dotyczył obecności włoskiego teatru i dramatu w Polsce w latach 1958-1979, a w szczególności wizyty Giorgio Strehlera i Piccolo Teatro di Milano, oraz dramaturgii Luigiego Pirandella (Bronowski).

Tadeusz Kantor zdobył we Włoszech wielkie uznanie, najpierw jako artysta plastyk, później jako twórca Teatru Cricot 2. Te dwie dziedziny w jego recepcji włoskiej przeplatały się nieustannie. O włoskiej obecności Kantora w latach 1950-1980 opowiedziała Silvia Parlagreco. O malarstwie i teatrze Kantora mówił Lech Stangret. Bardzo osobiste były wystąpienia Ludmiły Ryby i Romano Martinisa. Ryba opowiedziała o pracy tłumacza podczas pracy we Florencji nad spektaklem Wielopole, Wielopole i kontekstach powstawania tego spektaklu, Martinis natomiast o szczególnej pracy fotografa przedstawień Kantorowskich.

Więzi Grotowskiego z Włochami były bardzo silne i rozwijały się na różnych poziomach. W Opolu na początku lat 60. doszło do spotkania Grotowskiego z Eugenio Barbą. Ta artystyczna przyjaźń trwała całe życie (Blige). Grotowski w Teatrze Laboratorium we Wrocławiu stworzył szczególną metodę kreacji aktorskiej (Kolan). Gdy Grotowski porzucił teatr, zajął się tak zwaną kulturą czynną. Jedna z najważniejszych manifestacji parateatralnych Teatru Laboratorium odbyła się we Włoszech podczas Biennale w Wenecji (Woźniak-Shukur, Kosiński). Ostatni etap życia Grotowski bezpośrednio związał z Italią, prowadząc w okolicach Pontedery projekt „Sztuka jako Wehikuł” (Polastrelli).

Carla Polastrelli opowiedziała również o obecności w końcu lat 70. we Włoszech także innych polskich zespołów: Gardzienic, Akademii Ruchu, Teatru Ósmego Dnia. Należy dodać, że świadomość artystycznych dokonań polskiego teatru była we Włoszech bardzo wysoka. Świetne recenzje zyskiwali tu tacy artyści, jak Józef Szajna z Teatrem Studio (Berlińska), Henryk Tomaszewski i jego Teatr Pantomimy, czy Conrad Drzewiecki kierujący Polskim Teatrem Tańca (Bilska, Skiba).

O wiele rzadsze były prezentacje teatru włoskiego w Polsce w latach, które obejmował zakres konferencji. Jednym z miejsc, gdzie teatr włoski był obecny były Festiwale Teatru Otwartego we Wrocławiu. Najważniejsze prezentacje to Teatro CUT z Parmy, Ouroboros stworzone przez Piera Luigiego Pierallego, czy pierwsza wizyta Odin Teatret, kierowanego przez Eugenio Barbę (Kornaś). W Polsce działał też niezwykle ciekawy reżyser włoski Giovanni Pampiglione. Wiele jego spektakli zrealizowanych w naszym kraju nawiązywało do tradycji teatru dell’arte (Buchwald).

W powyższym sprawozdaniu zasygnalizowałem tylko zagadnienia, których dotyczyły wykłady. Brakło miejsca na wskazanie nowych interpretacji, przytoczenie nowych źródeł i skomentowanie błyskotliwych wypowiedzi. Warto też opisać niezwykłe skojarzenia, jakie pojawiały się w trakcie konferencji, wykłady bowiem wzajemnie ze sobą „dyskutowały, dopowiadały się”. Materiał zdjęciowy, plastyczny i filmowy zaprezentowany w trakcie wykładów niejednokrotnie już sam w sobie stanowił istotną wartość dokumentacyjną. Po cyklu kilku wystąpień odbywały się regularnie dyskusje. Raz jeszcze warto podkreślić, że program konferencji był naprawdę imponujący. Obrady toczyły się codziennie od godziny 9.30 do późnego wieczora. Na koniec konferencji jej uczestnicy wyrazili szczególne podziękowania dla jej organizatorów, a zwłaszcza prof. Jerzego Malinowskiego, Adrianny Sienickiej, dyrektorki Instytutu Polskiego w Rzymie i Anny Jagiełło, zajmującą się w instytucie sprawami sztuki i teatru, która opiekowała się merytorycznie i praktycznie uczestnikami konferencji.

Lech Stangret (Galeria Foksal)

Kilka zdań o konferencji w Rzymie

Trzydniowa konferencja, która odbyła się w dniach 27-29 listopada 2023 roku w Rzymie, poświęcona polsko-włoskim kontaktom artystycznym w latach 1944 -1980 była niezwykłym wydarzeniem pod wieloma względami. Imponował zarówno zakres kategorii twórczych, które były reprezentowane przez wybitnych naukowców w swoich dziedzinach, jak i szerokie spektrum poruszanej tematyki – od malarstwa, rzeźby, grafiki, plakatu, architektury po taniec, film i teatr, a także wybór przez referentów różnych ram czasowych w omawianych tematach.  

Wydawać by się mogło, że w przyjętej przez organizatorów cezurze, obejmującej ostatnie dwa lata II wojny światowej, a zamykającej się rokiem 1980, w którym w sierpniu rozpoczął się tzw. karnawał Solidarności, to w przeważającej mierze okres „żelaznej kurtyny” i kontakty pomiędzy twórcami i artystycznymi środowiskami zachodniej Europy i krajów „obozu socjalistycznego” powinny być z przyczyn politycznych mocno ograniczone. W przypadku Polski i Włoch były jednak zadziwiająco intensywne i rozwijały się na różnych płaszczyznach. Miały oczywiście różne natężenie i charakterystykę. I tu dała się zauważyć specyficzna periodyzacja polskiej sztuki w okresie PRL-u, różniąca się od przyjmowanej w innych krajach europejskiego bloku wschodniego, podporządkowanych sowieckiej władzy.

W konferencji w większości uczestniczyli polscy badacze, chociaż tematami wystąpień była zarówno recepcja sztuki polskich twórców we Włoszech, jak i włoskich artystów w Polsce. Odnosiło się jednak wrażenie, że był to zabieg celowy, mający na uwadze ukazanie wielu uwarunkowań, głównie politycznych, wpływających na opinie tak polskich, jak i włoskich recenzentów i krytyków. Z pewnością nie można tu mówić o jakiejkolwiek symetrii, bo to po polskiej stronie leżał problem.

Na przykład, na wielkich przeglądach aktualnej sztuki światowej, jakimi było i jest do dzisiaj weneckie biennale, ekspozycje w polskich pawilonach rzadko kiedy ukazywały najciekawsze dokonania polskich twórców awangardowych. O reprezentacji polskiej sztuki na tych oficjalnych pokazach decydowały najczęściej względy polityki kulturalnej rządzącej partii komunistycznej. Zachowawcza, przesiąknięta nierzadko propagandą sztuka nie wzbudzała większego zainteresowania zachodnich krytyków. Również polscy recenzenci, np. filmów Vittoria De Sica, pisali swoje komentarze w duchu aktualnie realizowanej linii politycznej partii. Zmieniali zresztą swoje opinie w zależności od stanowiska władz, o czym mogliśmy usłyszeć w referatach dotyczących odbioru włoskich filmów na łamach polskiej prasy.

 Okres 36 lat zamykających się 1980 rokiem to dla badaczy historii stosunkowo nieodległa przeszłość, co niewątpliwie sprzyjało żywym dyskusjom podczas konferencji. Wielu z prelegentów było bowiem bezpośrednimi świadkami przedstawianych w referatach wydarzeń.  Ich relacje i uwagi to także istotna wartość rzymskiej debaty. Choćby zwrócenie uwagi na swoistą grę z wszechwładną cenzurą, jaką w tym czasie prowadzili polscy artyści i kuratorzy, a raczej komisarze wystaw (jak ich wtedy określano). Nie wszystkie teksty z czasów PRL-u, zamieszczane w katalogach czy prasie należy traktować, jak właściwe opinie krytyków    i recenzentów. Czasami, aby zorganizować w Polsce wystawę prac, które mogła zakwestionować cenzura, używano propagandowych argumentów, nie mających uzasadnienia w dziełach, albo posługiwano się „ezopowym językiem”, trudnym do rozszyfrowania przez cenzorów.

W programie sesji znalazły się również prezentacje polskich artystów, którzy nie powrócili do ojczyzny po II wojnie światowej i tworzyli we Włoszech. W wielu wypadkach ich decyzja także podyktowana była względami politycznymi (groźbą daleko idących represji ze strony władz PRL-u). Zwieńczeniem tej sekwencji był pokaz filmu „Wielka droga” w reżyserii Michała Waszyńskiego. 

Zapewne planowane wydanie w języku włoskim artykułów przedstawianych podczas konferencji będzie ważnym przyczynkiem do ukazania bardziej złożonej i przez to ciekawszej, dla włoskich badaczy, panoramy powojennej sztuki polskiej do 1980 roku z całym bagażem jej ograniczeń i niuansów.

W części poświęconej polsko-włoskim kontaktom teatralnym wystąpiło najliczniejsze grono włoskich referentów. Dla historyka sztuki, zainteresowanego na równi sztuką i teatrem nie było to zaskoczeniem. Wszak choćby dialog prowadzony pomiędzy dwoma polskimi reformatorami teatru – Tadeuszem Kantorem i Jerzym Grotowskim, formułującymi dwie odrębne wizje nowoczesnego teatru, miał wymiar światowy. Co ciekawe, obaj szczególnie intensywnie działali na terenie Italii i podczas forum uczestnicy mieli okazję usłyszeć relacje nie tylko badaczy, ale i włoskich współpracowników obu twórców. Mieli również możliwość zaznajomienia się z włoskimi wpływami w teatrze polskim i włoskimi kreatorami teatru.  

Po wysłuchaniu ponad 40 znakomitych, dogłębnych referatów nie sposób wskazać jakieś szczególnie ważne wystąpienia. Każdy z partycypujących w konferencji z pewnością miałby pod tym względem inne preferencje. I to też nadaje całemu rzymskiemu spotkaniu wysokiej rangi. Warto zauważyć, że niemal w każdym 20-minutowym odczycie mówcy wskazywali obszary dalszych badań. Ponadto w kuluarowych rozmowach naukowcy zajmujący się różnymi dziedzinami artystycznej twórczości i pracujący w różnorodnych placówkach i ośrodkach badawczych dzielili się wzajemnie spostrzeżeniami spoza kręgu swych ściśle zawodowych zainteresowań. Ten interdyscyplinarny charakter konferencji kreował, już w tych krótkich – z natury rzeczy – rozmowach nowe perspektywy badawcze. Ponadto zostały odnowione, ale i nawiązane nowe kontakty między polskimi i włoskimi badaczami, które z pewnością zaowocują nowymi projektami. Mogę to uzasadnić po moich rozmowach w ostatnich dniach (już po konferencji). Myślę, że celem ważnych konferencji nie są nigdy wyczerpujące temat analizy i podsumowania, ale otwieranie nowych horyzontów do przyszłych badań i w przypadku spotkania w Rzymie ten cel został w pełni osiągnięty.  

Wypada na koniec podziękować prof. Jerzemu Malinowskiemu i Polskiemu Instytutowi Studiów nad Sztuką Świata za przygotowanie merytoryczne i organizacyjne całego przedsięwzięcia, a Instytutowi Polskiemu w Rzymie i Uniwersytetowi La Sapienza za gościnę.  

Prof. Jan Wiktor Sienkiewicz (UMK)

Przystanek Rzym

Międzynarodowa konferencja naukowa pt. Contatti artistici polacco-italiani 1944-1980, której inicjatorem i twórcą bogatego programu był prof. dr hab. Jerzy Malinowski – prezes  Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata, a która miała miejsce w historycznych salach Instytutu Polskiego w Rzymie oraz w siedzibie rzymskiego Museo Laboratorio di Arte Contemporanea Università La Sapienza (MLAC) w dniach 27-29 listopada 2023 roku, to kolejne spotkanie znawców polskiej sztuki nowoczesnej i jej związków z dorobkiem artystycznym krajów europejskich i pozaeuropejskich w XX i w XXI wieku, zorganizowane przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata.

Warto przypomnieć, iż pokłosiem kilkudziesięciu międzynarodowych konferencji zorganizowanych przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata przez ponad 20 lat istnienia Instytutu (wykaz na stronie Instytutu: http://www.world-art.pl/o,12,histhistoriaoria.html), w tym dziewięciu Konferencji Sztuki Nowoczesnej w Toruniu, są wydane przez Instytut (również wykazane na stronie Instytutu: http://www.world-art.pl),  zbiorowe opracowania naukowe wygłoszonych podczas konferencji referatów i wystąpień. Na bazie najnowszego stanu badań publikowane tomy poważnie uzupełniają wiele „białych plam” w polskiej historii sztuki i w szeroko rozumianym współczesnym polskim życiu artystycznym, a niejednokrotnie przywracają (zapomnianą lub nieobecną z uwagi na utrudnione w okresie PRL-u kontakty z polskimi diasporami artystycznymi poza Polską) geografię międzynarodowych relacji artystycznych polskich artystów tworzących w Polsce i na emigracji z krajami Europy Wschodniej i Zachodniej oraz ze Stanami Zjednoczonymi. Warto przywołać najważniejsze dla badań nad sztuką polską w XX i XXI wieku takie konferencje (i publikacje), jak: Sztuka Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii & Republiki Irlandii w XX-XXI wieku i polsko-brytyjskie & irlandzkie kontakty artystyczne /  Art of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland & Republic of Ireland in 20^th-21^st centuries and Polish-British & Irish art relations (Toruń 2013); Sztuka Ameryki Łacińskiej i kontakty artystyczne między Polską a Ameryką Łacińską /Arte de América Latina y los contactos artísticos entre Polonia y América Latina /  Art of Latin America and artistic relations between Poland and Latin America  (Łódź 2013); Paryż i artyści polscy 1945-1989 /  Paris et les artistes polonais 1945-1989 /  Paris and the Polish Artists  1945-1989 (Toruń 2015); Edukacja  artystyczna  i krytyka artystyczna w Europie Środkowej i Wschodniej w 20 i 21 wieku / Art Education and Art Criticism in Central and Eastern Europe in the 20th and 21st Centuries (Toruń  2019); Polsko-włoskie kontakty artystyczne 1871-1939 / Contatti artistici polacco-italiani 1871-1939 / Polish-Italian Artistic Contacts 1871-1939 (Istituto Polacco, Rzym – Roma 2021); Sztuka amerykańska XX i XXI wieku oraz polsko-amerykańskie kontakty artystyczne / American Art of the 20th and 21st Century and Polish-American Artistic Contacts (Toruń 2023 – tom w opracowaniu redakcyjnym). 

Program listopadowej włoskiej konferencji (trzeciej w kolejności zorganizowanej przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata w Rzymie w ciągu kilku minionych lat); jej przebieg – ze szczegółowym opisem poszczególnych cykli wykładów poświęconych sztukom plastycznym (malarstwu, rzeźbie i plakatowi), architekturze, filmowi i teatrowi, wygłoszonych w języku polskim i w języku włoskim (wraz z możliwością skorzystania z tłumaczenia symultanicznego) przez ponad czterdziestu prelegentów podczas trzech intensywnych dni w swoim obszernym sprawozdaniu opisał prof. Tadeusz Kornaś z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Jako historyk sztuki nie czuję się kompetentny do podjęcia próby opisu niezwykle bogatego cyklu wykładów poświęconych sztuce filmowej oraz teatrowi, które prezentowane były przez wybitnych specjalistów z wielu polskich ośrodków akademickich i instytucji związanych z filmem i teatrem zarówno w Polsce, jak i we Włoszech (prelegenci z ośrodków: Mediolan, Rzym, Florencja, Arezzo, Bomarzo, Wrocław, Kraków, Olsztyn, Łódź, Warszawa, Toruń). Nie sposób jest też dokonać, w krótkim tekście, oceny niezwykle ciekawych (podejmowanych i prezentowanych niejednokrotnie po raz pierwszy) opracowań zagadnień dotyczących polsko-włoskich powojennych inicjatyw i działań artystycznych, wystaw, plenerów, prezentacji oraz realizacji w obszarze malarstwa, grafiki, plakatu, rzeźby i architektury (prelegenci z ośrodków: Genua, Rzym, Warszawa, Poznań, Toruń, Łódź, Gdańsk, Wrocław, Lublin, Kraków). Po każdym z cyklów wystąpień/prezentacji następowały ich podsumowania – które wzbudzały gorące merytoryczne dyskusje. Podnoszono w nich (co warto szczególnie podkreślić) potrzebę rozszerzenia badań na gruncie relacji polsko-włoskich (zwłaszcza w odniesieniu do okresu po zakończeniu drugiej wojny światowej) m.in. o dokonania twórcze w zakresie rzemiosła artystycznego, wzornictwa przemysłowego, dizajnu czy też mody – i  to zarówno w odniesieniu do polskich twórców mieszkających w PRL-u, jak i tych, którzy jak Józef Paweł Natanson, Janusz Głowacki, Ryszard Demel czy Jan Wojciech Osęki-Novischi do powojennej socjalistycznej Polski (jak i później – po upadku muru berlińskiego) nie chcieli powrócić, mieszkając i tworząc do końca życia w Italii.

Na potrzebę przywrócenia ich dorobku dziejom sztuki polskiej drugiej połowy XX wieku zwracał mi uwagę już w 1995 roku w Mediolanie profesor Giorgio di Genova – jeden z najwybitniejszych włoskich historyków sztuki XX wieku (redaktor monumentalnej Storia dell’Arte Italiana del ’900[1]), gdzie zaledwie kilka lat po upadku muru berlińskiego w Uniwersytecie Sacro Cuore pracowałem nad redakcją rozprawy habilitacyjnej pt. Attilio Alfieri a malarstwo włoskie XX wieku (Lublin 1997). Giorgio di Genova akcentował wówczas (pomimo że nie znał – odkrytych dopiero w 2012 roku – materiałów źródłowych, które Józef Jarema pozostawił w 1950 roku w Fondazione Romana J. S. Umiastowska w Rzymie) udział i zasługi Józefa Jaremy w kształtowaniu włoskiego życia artystycznego po zakończeniu drugiej wojny światowej. Podkreślał szczególnie rolę (choć również w latach 90. XX wieku mało wówczas rozpoznaną przez włoskich historyków sztuki) polskiego artysty w procesie wprowadzania nowoczesnej sztuki włoskiej w obieg międzynarodowy przez powołany przez Jaremę w Rzymie w 1945 roku Art Club. Tworząc po wojnie w stolicy Włoch zrzeszenie artystów plastyków o nazwie Związek Międzynarodowy Niezależnych Artystów – Art Club (Associazione Artistica Internazionale Indipendente) Józef Jarema jako jego prezydent miał na względzie również trudną sytuację polskich artystów i powojennej sztuki polskiej, która z uwagi na pojałtański podział Europy, po maju 1945 roku zaczęła funkcjonować (jak pokazała historia – aż do 1989 roku) w dwóch krwioobiegach: w PRL-u – pod sowiecką dominacją oraz w warunkach emigracyjnych, rozproszona, wielokrotnie bez pomocy instytucji kultury krajów osiedlenia, tak w Europie, jak i na innych kontynentach[2].

Tegoroczna rzymska konferencja, podobnie jak przywołane w tekście międzynarodowe konferencje zorganizowane przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata poświęcone polsko-brytyjskim, polsko-francusko i polsko-amerykańskim kontaktom artystycznym, wyraźnie pokazała, jak wiele obszarów polskiej kultury artystycznej w XX wieku, które krzyżowały się z doświadczeniami artystycznymi krajów europejskich i pozaeuropejskich, wymaga nadal  zarówno badań podstawowych, jak i opracowań porównawczych. Wskazała (a raczej przypomniała) też coraz bardziej palącą potrzebę podjęcia przez polskich historyków sztuki, być może na wzór włoskiej Storia dell’Arte Italiana del ’900 autorstwa Giorgio di Genova  (zmarłego w Rzymie 26 lipca 2023 roku – cztery miesiące przed zaplanowaną na listopad 2023 roku rzymską konferencją), pełnej – uzupełnionej o sztukę polską powstałą na emigracji Historii sztuki polskiej XX wieku. Odpowiedź na pytanie – czy liczące łącznie dziesięć woluminów zbiorowe opracowanie pod redakcją Giorgio di Genova, będące swoistą kompletną „encyklopedią”, obejmującą dokonania plastyczne włoskich artystów plastyków, tworzących na Półwyspie Apenińskim i poza granicami Włoch w XX wieku, jest najlepszym przykładem podjęcia podobnego opracowania na gruncie polskim? – z całą pewnością nie jest prosta. Inne uwarunkowania (polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturowe) kształtowały grunt dla twórczości artystycznej nad Tybrem, a inne nad Wisłą. Ale to włoskie wydawnictwo warte jest uwagi – jako dzieło kompletne. Poszczególne tomy tego zbiorowego opracowania, publikowane w latach 1981-2010 przez prestiżowe bolońskie wydawnictwo Bora, zawierają opisy i analizy dokonań włoskich artystów z podziałem (dziesięcioleciami) na pokolenia twórców i obejmują sztuki plastyczne: malarstwo, grafikę i rzeźbę. W poszczególnych tomach przedstawione zostały wszystkie najważniejsze sylwetki artystek i artystów, tworzących pejzaż sztuki włoskiej XX wieku. Zamieszczono również historię ruchów, nurtów, grup artystycznych i relacji między twórczością a instytucjami publicznymi i prywatnymi. I co istotne – nie znajdziemy w opracowaniu Giorgio di Genova podziału na artystów ważniejszych i mniej ważnych. Każda bowiem biografia jawi się jako nieodłączny element niezbędny do dokładnego/dogłębnego zrozumienia historii współczesnej sztuki włoskiej i historii Włoch jednocześnie.

Polska historia sztuki nowoczesnej potrzebuje swojego Giorgio di Genova. W rozpoczętej trzeciej dekadzie XXI wieku opracowania poświęcone polskiej plastyce współczesnej: szczególnie malarzy, grafików i rzeźbiarzy (z wyjątkami nielicznych artystów tworzących poza Polską szczególnie uznanych poza granicami kraju) nadal obejmują jedynie dorobek artystyczny powstały w granicach powojennej Polski. Obraz sztuki polskiej (w zakresie plastyki) minionego stulecia, będzie kompletny dopiero wówczas – co mocno akcentowali również uczestnicy rzymskiej konferencji – kiedy dorobek artystyczny (plastyczny) powstały poza granicami Polski zostanie włączony do znanych i obecnych w dotychczasowych opracowaniach z zakresu współczesnej historii sztuki polskiej – osiągnięć twórczych powstałych w granicach powojennego PRL-u i Trzeciej Rzeczypospolitej.

Pragnę również podkreślić, iż rzymska konferencja nie mogłaby być zorganizowana, gdyby nieoceniona dwuletnia stała współpraca nad programem konferencji i jej logistycznymi elementami, w którą zaangażowali się społecznie dyrektorzy i pracownicy Instytutu Polskiego w Rzymie, Stacji PAN w Rzymie, Wydziału Studiów Europejskich, Amerykańskich i Międzykulturowych oraz Katedry Literatury Polskiej Uniwersytetu La Sapienza, a także Fondazione Romana J. S. Umiastowska i Museo Laboratorio di Arte Contemporanea. Pozostajemy z nadzieją na kontynuację tej współpracy z partnerami znad Tybru przy kolejnej – planowanej przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata na 2025 rok czwartej odsłonie konferencji, obejmującej polsko-włoskie kontakty artystyczne w okresie od 1981 roku do drugiej dekady XXI wieku. Czwarty „Przystanek Rzym”, będzie więc kolejnym etapem na drodze do skompletowania redaktorów – czekającego na swój czas – korpusu dziejów sztuki i kultury polskiej XX wieku. Czy Profesor Jerzy Malinowski, twórca i szef Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata, zechce być polskim Giorgio di Genova?

  * * *

Konferencja została sfinansowana przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach programu pod nazwą „Doskonała nauka II” (KONF/SN/0498/2023/01), a także ze środków Instytutu Polskiego i Polskiej Akademii Nauk w Rzymie.

Publikacja artykułów z konferencji w dwóch rocznikach czasopism PISnSŚ „World Art Studies” tom 23 (Sztuka lat. 40., Architektura, Plastyka) i „Sztuka Europy Wschodniej / The Art of Eastern Europe” tom 11 (Film, Teatr)  z dofinansowaniem Instytutu Książki MKiDN w Krakowie.

Dalsze informacje patrz – KONFERENCJE ZREALIZOWANE 

Art of the Greek diaspora

conference

The Zamość Academy, Poland is organising an international conference in cooperation with the University of Ostrava, Czech Republic and the Polish Institute of World Art Studies, Warsaw 9–11 May 2024 Zamość, Poland in 2024, we will celebrate 535 years since the Greeks settled in Zamość. The planned meeting will be related to creative output of the Greek diaspora throughout Europe. The Fall of Constantinople in particular, triggered a resettlement of the Greeks in many countries and regions outside of Greece proper: Italy, the Balkans, Hungary, Poland, Ukraine, and elsewhere. The comprehensive study of this type of artistic activity is rare in the history of art. We chose the city of Zamość because the local Greek community became one of the most influential within the Greek diaspora throughout the Polish-Lithuanian Commonwealth. The City of Zamość, as one of the modern ones, consistently implementing strategic concepts of economic development, was founded by the Chancellor and Grand Hetman of the Crown, Jan Zamoyski, in 1580. Zamość, built on the basis of architectural and urban concepts of the Renaissance architectural theories, was planned and realised by the Italian architect Bernardo Morando. From the very beginning of its functioning, the city became a multi-ethnic and multicultural organism. During that period, Armenians, Greeks, and Italians played the key roles in shaping the economic life of the city. At the time, consisting mostly of merchant class, the Greeks were the second largest national group after the Armenians. They had received the settlement privilege already in 1589. They were guaranteed all city rights, including access to the city council and offices – more so than in other cities in the Commonwealth. As Orthodox believers, they had also formed a separate religious community. They obtained a permission to build their own church, dedicated to St. Nicholas, next to the market square. In 1591, just two years after they were granted the privilege of settlement, 12 Greek families lived near the market square, while the total number of Greek merchants and craftsmen may have reached about 100 people. Most of them were located in the western part of the market, next to the Armenian quarter. The Greeks were also associated with the Zamość Academy. Books in Greek were printed in the academic printing house, making it a significant centre of Greek printing in the whole Polish-Lithuanian Commonwealth. Conference language: English, French Paper submissions should be sent by the end of December 2023 to the following address:

WaldemarJozef.Deluga@osu.cz

piotr.kondraciuk@akademiazamojska.edu.pl

The conference programme will be announced in the first week of February 2024. We will inform conference participants and visitors on the convenient travel options to Zamość.