1 czerwca 2025 roku w wieku 88 lat zmarł w Kijowie Profesor Aleksander (Ołeksandr)Fedoruk - wybitny ukraiński historyk sztuki i krytyk artystycznyUrodził się 27 września 1938 roku we Francji w miejscowości Méricourt wdepartamencie Pas-de-Calais w ukraińsko-polskiej rodzinie emigrantów, która powojnie przeniosła się na Ukrainę. Ukończył dziennikarstwo na UniwersytecieLwowskim w 1962 roku, a następnie Leningradzki Instytut Malarstwa, Rzeźby iArchitektury im. I. Riepina. W latach 1971-1992 był pracownikiem naukowymInstytutu Nauk o Sztuce, Folklorystyki i Etnologii im. M. Rylskiego w Kijowie (m.in.jako wicedyrektor). W 1991 roku został członkiem Narodowej Komisji ds. UNESCO.Od 2004 roku kierował Katedrą Historii i Teorii Sztuki Narodowej Akademii Sztuk Pięknych i Architektury. W latach 2006-2020 był głównym redaktoremnajważniejszego ukraińskiego pisma o sztuce „Образотворче мистецтво” / „Sztukiwizualne”. W 2000 roku został wybrany na akademika Narodowej Akademii SztukiUkrainy. Był profesorem od 2004 roku, a także wiceprezesem Sekcji UkraińskiejAICA.Opublikował ponad 100 publikacji, poświęconych sztuce nowoczesnej, w tympolskiej. W 1971 roku obronił pracę kandydacką (doktorską) „Українсько-польськізв’язки в зображальному мистецтві другої половини ХІХ – на початку ХХстоліття” / „Polsko-ukraińskie związki w plastyce drugiej połowy XIX – początku XXwieku” (Kijów 1971), zaś w 1996 pracę doktorską (habilitacyjną) „В колі традицій таавангарду. Польський живопис повоєнних років [1945–1965]” / „W kręgu tradycji iawangardy, Polskie malarstwo powojennych lat” (Kijów 1995). W 1977 otrzymałpolskie odznaczenie „Zasłużony Działacz Kultury”.Wielokrotnie odwiedzał Polskę, nawiązując kontakty ze środowiskiem naukowym.Promował polską kulturę na Ukrainie.Poznałem Aleksandra Fedoruka w 1974 roku. Przez 50 lat utrzymywaliśmy bliskikontakt, wymieniając publikacje i materiały, pomagając polskim i ukraińskimbadaczom.

Jerzy Malinowski

22.05.25

10.00–10.30 opening of the conference by the Ambassador of Mexico, Juan Sandoval Mendiolea in the presence of the university authorities; Speeches by Professor Jerzy Malinowski (Polish Institute of World Art Studies) and Dr. Łukasz Kamiński, Director of the Ossolineum

10.30-11.30 Prof. Anna Markowska (Uniwersytet Wrocławski), Why Did a Wistful Polish Artist Turn to Revolutionary Mexican Prints? [keynote speech]

I Frente Nacional de Artes Plásticas (FNAP)

11.30-11.50 Katarina Lopatkina, PhD (Finland, Finnish Labour Museum Werstas, Tampere), Diego Rivera and Soviet Comrades: from Beloved Hero to Pariah and Back

11.50–12.10 Guillermina Guadarrama Peña (CENIDIAP-INBAL, Ciudad de México), Frente Nacional de Artes Plásticas (National Front of Plastic Arts), a collective in resistance online

12.10–12.30 Fabiola Martínez Rodríguez, PhD (Saint Louis University Madrid), Proletarians, Peasants and Revolutionaries: the Enduring Legacies of FNAP’s Touring Exhibition of Mexican Art

12.30 – 14.00 discussion followed by a lunch break

II Mexican Art Exhibitions in Eastern Europe in the 1950s

14.00–14.20 Magdalena Nowak, PhD, Hanna Doroszuk (National Museum in Warsaw), The People as the Source of Power! Mexican Art in the Contemporary Art Collection of the National Museum in Warsaw

14.20–14.40 Katarzyna Szydłowska-Schiller (National Museum in Warsaw), How Revolutionary Graphic Art from Mexico Found Its Way to the National Museum in Stalinist Warsaw?

14.40–15.00 Rado Ištok, PhD Candidate (National Gallery, Prague), Mexican Art in Czechoslovakia During the Cold War

15.00–15.30 Discussion followed by a coffee break

15.30–15.50 Irina Cărăbaș, PhD (National University of Arts in Bucharest), Mexican Art in Cold War Europe during the 1950s 

15.50–16.10 Laura Rosengarten, PhD Candidate (Leipzig University), Mexican Art and the GDR in Late Stalinism

16.10–16.30 prof. Matthew Rampley (Masaryk University, Brno), Mexico in Brno: Querying the Case Study Paradigm [keynote speech]

16.30 discussion

23.05.25

III Mexican Art in Asia during the Cold War Period

10.00–10.20 Marisol Villela Balderrama, PhD (Northwestern State University of Louisiana), Go East: The World Peace Council and Mexican Art in Eastern Europe and Asia online

10.20–10.40 Jinyoung Anna Jin, PhD (Stony Brook University, New York), Beyond Borders: Lee Qoede’s Post-Defection Journey in Mural Art and Transnational Influence 

10.40–11.10 Discussion followed by a coffee break

IV Mexican Art in Eastern Europe in the 1970s and 1980s

11.10–11.30 Rada Georgieva, PhD candidate (Courtauld Institute of Art, London), Symbolic Gifts, Global Strategies: Mexican Art in Bulgaria’s Cold War Diplomacy

11.30–11.50 Dorota Jarecka, PhD (Institute of Literary Research, Polish Academy of Sciences, Warsaw), The Cult of Death and the Cult of Life. Mexican Presence in Warsaw in 1976

11.50–12.10 Jorge Sanguino, PhD candidate (University of Cologne), Contemporary Mexican Art After the Wall: the Broken Link with Eastern Europe

12.10–13.10 Prof. Agata Jakubowska (Uniwersytet Warszawski)‘The Art of Mexican Women’ in State-Socialist Poland. U.S. Feminism versus Global Socialism [keynote speech]

13.10 – 14.40 discussion followed by a lunch break

V Cultural transfers

14.40–15.10 Katarzyna Cytlak, PhD (University Nicolaus Copernicus, Toruń), Mestizo consciousness: Marcos Kurtycz’s bicultural Polish-Mexican identity

15.10-15.30 Małgorzata Reinhard-Chlanda, PhD Diana Dyjak Montes de Oca – Manifestation of Presence at the Crossroads of Cultures

VI Mexican Literature and Art in the Context of the Cold War

15.30-15.50 Lukas Pawelek, PhD (University of South Carolina Beaufort), From Literature to Walls: Nostalgia, Rebellion, and Memory in Mexican and Polish Urban Art

15.50-16.10 Jonas Hernegger (independent researcher, Germany), Magically Global. Mexico in a Painterly Correspondence with Central and Eastern Europe

16.10-16.30 Anielka Mroczek (independent researcher, Lublin), Elena Poniatowska, Ana Mendieta and the Cold War

16.30 discussion 

Biennale de Paris w Toruniu to nie tylko wydarzenie artystyczne – to zjawisko, które redefiniuje samo pojęcie sztuki. W mieście Jerzego Ludwińskiego, autora wizjonerskiej koncepcji „epoki postartystycznej”, spotykają się twórcy i myśliciele, którzy zamiast tworzyć dzieła, tworzą działania. Bez wystaw, bez rynku sztuki, bez kuratorów – za to z prawdziwym wpływem na rzeczywistość. To sztuka bez obiektów, ale pełna treści – działająca tu i teraz, często niezauważalna na pierwszy rzut oka, lecz realna tak, jak demonstracja, ogródek społeczny, niekonwencjonalne spotkanie czy kolektywne działanie na rzecz klimatu.

Biennale de Paris zostało zainicjowane w 1959 roku przez pisarza i ministra kultury André Malraux jako przeciwwaga dla amerykanizacji kultury francuskiej. Szybko zyskało status najbardziej awangardowej imprezy artystycznej w Europie. Z czasem jednak jego nowatorski charakter przejęły inne instytucje sztuki, a w latach 80. brak finansowania doprowadził do jego upadku. W nowym tysiącleciu markę tę reaktywował francusko-rumuński artysta Alexandre Gurita. Na nowo zdefiniowane Biennale de Paris przekształciło się w „instytucję równoległą”, która nie podąża za galeryjnymi ramami, lecz za artystami. To oddolna platforma, która promuje tzw. sztukę niewizualną [art invisuel], której nie da się zamknąć w ramy obiektu, tradycyjnie rozumianego dzieła (materialnego i trwa lego, bodź też efemerycznego). Tak jak Kopernik pokazał, że Ziemia nie jest centrum Wszechświata, tak Biennale pokazuje, że dzieło sztuki nie musi być centrum sztuki. Sztuka może być strategią, relacją, formą działania – a przede wszystkim wspólnotowym procesem myślenia i współodczuwania.

Biennale de Paris jest rozciągnięte w czasie do dwóch lat (w przeciwieństwie do cyklu co dwa lata tradycyjnych biennale) i zdecentralizowane – odbywa się nie w Paryżu lecz w wielu miejscach na całym świecie: na Cyprze (2010), w Stanach Zjednoczonych (2011), Burundi (2013), Libanie (2015), Gwatemali (2016) i Luksemburgu (2018 – 2020). Jego lokalizacja w Toruniu to także krok ku stałej współpracy między artystkami i artystami z Polski i Francji. Współorganizowane przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu i Wydział Sztuk Pięknych UMK wydarzenie łączy różne postawy twórcze, by stworzyć przestrzeń refleksji, działania i dialogu – w duchu empatii, ekologii i dekolonialnej świadomości. CSW w Toruniu to idealne miejsce na taki festiwal wolnej ekspresji i niewizualnych, niekonwencjonalnych form sztuki; nie tyle pokazuje ono sztukę, ile ją uruchamia. Jest to czterodniowe spotkanie, które pozwoli spojrzeć na sztukę z zupełnie innej perspektywy – nie jako na produkt, ale jako na praktykę zmieniania świata. Łączy się z kolokwium naukowym na temat przyszłości kolekcji sztuki oraz stanowi swoiste sympozjum, podczas którego prezentacje artystyczne przeplatają się z powiązanymi i z nimi wystąpieniami teoretyków.

Program

20 maja 2025 / Kolokwium: Jaka kolekcja sztuki dla przyszłości? (III)

• 11.00–11.10
  Inauguracja kolokwium (Tomasz F. de Rosset, Alexandre Gurita)

• 11.10–11.40
  Tomasz F. de Rosset – Sztuka w kolekcji – kolekcja artystyczna – kolekcja sztuki /

• 11.40–12.10
  Alexandre Gurita, De-kolekcja sztuki

• 12.10–12.30
  Anna Lebensztejn – Nie tylko materia. Prace efemeryczne, procesy i interwencje artystyczne
  w zbiorach Galerii Bunkier Sztuki w Krakowie

• 12.30–13.10
  Przerwa

• 13.10–13.40
  Ricardo Mbarkho – Kolekcja sztuki niewizualnej w Libańskiej Akademii Sztuk Pięknych

• 13.40–14.00
  Jacques Salomon – Protokoły z kolekcji Jacques’a i Mariem Salomonów (prezentacja online)

• 14.00–14.40
  Ghislain Mollet-Viéville – Moja kolekcja sztuki jako założenia dla kolekcji sztuki przyszłości

• 14.40–15.10
  Sebastian Cichocki – Towarzystwo Pokłośnicze (ja, ty i wszyscy których znamy)

• 15.10–15.40
  Julia Łukasiak – Przestrzeń sztuki jako dzieło. Instalacje z niebieską linią Edwarda Krasińskiego w kontekście polskich i francuskich teorii miejsca

• 15.40
  Dyskusja

• 18.00
  Inauguracja Biennale de Paris w Toruniu

21 maja 2025

• 10.00–11.30
  Wiesław Smużny
  Słoneczniki – symbole słońca na ziemi – w Toruniu, Lucimiu i Paryżu

• 11.30–12.00
  Corina Chutaux Mila
  L’Art invisuel: passé, présent, futur / Sztuka niewizualna: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
  (wykład)

• 12.00–13.00
  MicroCollection/Elisa Bollazzi
  Cabinet du Regard: troje artystów, porównanie trzech pokoleń. Magdalena Abakanowicz, Mi-
  rosław Bałka, Piotr Hanzelewicz, 2025

• 13.00–14.00
  Przerwa na lunch

• 14.00–14.20
  Paul Ardenne
  De l’invisuel et de la minoration physique de l’art / O niewizualności i fizycznej minimalizacji
  sztuki (wykład w trybie wideo lub online)

• 14.20–14.50
  Ricardo Mbarkho
  L’économie politique de l’art invisuel / Ekonomia polityczna sztuki niewizualnej
  (wykład)

• 15.00–16.00
  Gary Bigot
  Termohigrometria (prezentacja połączona z rozmową Coriny Chutaux z artystą)

• 16.00-17.00
  Quentin Derouet
  Warsztaty Croques-Fruits (realizacja przez studentów Wydziału Sztuk Pięknych UMK pod opieką dr Agnieszki Basak-Wysoty)

• 17.00–18.00
  ZAKOLE
  … poznać i wesprzeć Winnicę

22 maja 2025

• 10.30–11.00
  Marie-Dominique Flouzat-Auba
  Wycieczka z przewodnikiem po rzeczywistości (wprowadzenie do spaceru przewidzianego na następny dzień)

• 11.00–12.00
  Mariem Memni
  Sesja Chata

• 12.00–13.00
  Grupa nad Wisłą

• Ćwiczenia z horyzontalności

• 13.00–14.00
  Przerwa na lunch

• 14.00–14.50
  Ghislain Mollet-Viéville
  Le statut d’agent d’art et l’art invisuel qui en découle / Status agenta sztuki i sztuka niewizualna, jaka z niego wynika (wykład)

• 15.00–16.00
  Éric Monsinjon
  L’invisuel considéré du double point de vue de la création d’un art et de sa perspective d’évolution/ Niewizualność z perspektywy sztuki i ewolucji (wykład)

• 16.00–17.00
  Jana Shostak
  Nowak / Nowaczka

23 maja 2025

• 10.00–11.00
  Marie-Dominique Flouzat-Auba
  Wycieczka z przewodnikiem po rzeczywistości Torunia 

• 11.00–11.45
  Quelle relation entre l’art invisuel et l’intelligence artificielle? / Co łączy sztukę niewizualną i sztuczną inteligencję (wykład)

• 12.00–13.00
  Galeria Czynna / Open Gallery
  Lokalność jako uniwersalne źródło kolektywnej aktywności twórczej (wystąpienie multimedialne Łukasza Ogórka)

• 13.00–14.00
  Przerwa na lunch

• 14.00–14.30
  Loli Tsan
  Chopin et la Polonité. À la rencontre de la musique et de l’Invisible / Chopin i polskość. Na spotkanie muzyki i niewizualności (wykład)

• 15.00–16.00
  Grupa CentrumCentrum
  Peryferyjny rysunek

Zarząd Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata

z żalem zawiadamia o śmierci w dniu 22 kwietnia 2025 roku

wieloletniej członkini

Dr Magdaleny Łaptaś

historyczki sztuki i archeolożki, badaczki sztuki bizantyńskiej

oraz sztuki chrześcijańskiego Egiptu i Nubii,

pracowniczki Instytutu Historii Sztuki

Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Warszawa, 3 lutego 2025

Konferencja Jubileuszowa

Studia nad Sztuką Świata / World Art Studies

Zarząd Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata zaprasza na Konferencję Jubileuszową z okazji 25-lecia placówki i poprzedzających go Stowarzyszenia Sztuki Nowoczesnej w Toruniu (2000-2011) i Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Orientu (2006-2011) w dniach 27 (czwartek) – 29 (sobota) marca 2025 roku w Pawilonie Wystawowym Stowarzyszenia Architektów Polskich SARP, ul. Foksal 2.

Napłynęło wiele zgłoszeń od członków Instytutu. Ich liczba przekroczyła możliwości dwudniowej konferencji. Stąd konferencja została rozszerzona o jeden dzień – czwartek 27 marca.

Uroczystości związane z jubileuszem z udziałem zaproszonych gości odbędąsię w piątek 28 marca o godz. 10.

Członkowie Instytutu przedstawią jego działalność badawczą, organizacyjną iwydawniczą, współpracę międzynarodową i krajową, a także propozycjebadań i publikacji.

Program konferencji obejmie pełny zakres badań w Instytucie - sztukę Europy i Ameryki Północnej, Azji i Afryki oraz Ameryki Południowej.Wystąpienia przewidziane są na 20 minut.

Zarząd prosi o nadesłanie do 15 lutego tytułów referatów i streszczeń (do połowy strony) na adres biuro@world-art.pl
Nie przewiduje się opłaty konferencyjnej.

Jednak w związku z trudną sytuacją finansową Instytutu spowodowaną podwyżkami cen i świadczeń Zarząd prosi o konieczne uregulowanie do 20 lutego składek członkowskich, by pokryć koszty organizacji konferencji. Informacji o składkach udziela kol. dr Magdalena Tarnowskamagtar@poczta.onet.pl

Teksty przygotowane na konferencję zostaną opublikowane w tomie 20„Pamiętnika Sztuk Pięknych”.

Z pozdrowieniami
Zarząd Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata

Prof. Tadeusz Kornaś (Uniwersytet Jagielloński)

Konferencja Contatti artistici polacco-italiani 1944-1980
 

W dniach 27-29 listopada odbyła się w Instytucie Polskim w Rzymie oraz w siedzibie Museo Laboratorio di Arte Contemporanea Università La Sapienza (MLAC) międzynarodowa konferencja poświęcona polsko-włoskim kontaktom artystycznym w latach 1944-1980. Zorganizowana została przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata, Instytut Polski w Rzymie, Stację PAN w Rzymie we współpracy z Wydziałem Studiów Europejskich, Amerykańskich i Międzykulturowych oraz Katedrą Literatury Polskiej Uniwersytetu La Sapienza, Fondazione Romana J. S. Umiastowska i Museo Laboratorio di Arte Contemporanea. Pomysłodawcą i twórcą programu konferencji był prof. dr hab. Jerzy Malinowski.

Kolejne dni konferencji poświęcone były sztukom plastycznym, filmowi i teatrowi, choć niekiedy referaty przekraczały tematycznie tak naszkicowane ogólne ramy. Imponujący program konferencji zawierał w sumie czterdzieści referatów. Konferencja toczyła się w językach włoskim i polskim. Jej zwieńczeniem mają być dwa tomy w języku włoskim, zawierające rozszerzone wersje wszystkich referatów oraz bogaty materiał ilustracyjny. Pierwszy z nich, poświęcony latom 40. oraz architekturze i plastyce, ukaże się jako tom rocznika PISnSŚ „World Art Studies”; drugi, poświęcony filmowi i teatrowi, jako tom innego rocznika PISnSŚ „Sztuka Europy Wschodniej / The Art of Eastern Europe”.   

Podczas konferencji otwarto w Instytucie Polskim wystawę prac Jerzego Nowosielskiego oraz przedstawiono film Michała Waszyńskiego Wielka droga, odrestaurowany cyfrowo w 2022 roku przez Filmotekę Narodową – Instytut Audiowizualny. Dorota Lekka podczas konferencji przedstawiła losy tego niezwykłego polskiego filmu, nakręconego po części w Cinecittà w 1946 roku. Miłosna historia jest pretekstem do pokazania drogi armii generała Andersa od Buzułuku po Włochy. Film zawiera wiele dokumentalnych materiałów nakręconych w Związku Sowieckim, Iraku, Palestynie, Włoszech (także z ataku na Monte Cassino). Był to pierwszy pokaz cyfrowo odrestaurowanej wersji we Włoszech.

Konferencję otworzyli dyrektorzy instytucji, które ją współorganizowały: Adrianna Sienicka, Agnieszka Stefaniak-Hrycko i prof. Luigi Marinelli. Następnie prof. Jerzy Malinowski zarysował pola badawcze, które pojawią się podczas konferencji, ale przede wszystkim przedstawił ogólny zarys dotyczący kulturalnych związków polsko-włoskich w dziedzinie sztuk plastycznych. Ten obraz sproblematyzowała także Aleksandra Piekarniak z Uniwersytetu Warszawskiego, autorka książki Polsko-włoskie kontakty kulturalne w latach 1945-1980. Liczba referatów nie pozwala na ich szczegółowe omówienie, jednak przedstawiona w kolejnych dopełniających się wystąpieniach „mapa” polsko-włoskich kontaktów przedstawia się imponująco. Obok wspomnianych już prelegentów, referaty pierwszego dnia wygłosili: Iwona Luba (Uniwersytet Warszawski), Michał Haake (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), Małgorzata Geron, Katarzyna Kulpińska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Paweł Polit (Muzeum Sztuki w Łodzi), Dorota Grubba-Thiede (Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku), Anna Markowska, Karolina Zychowicz (Uniwersytet Wrocławski), Agnieszka Bender, Anna Dzierżyc-Horniak (Katolicki Uniwersytet Lubelski), Małgorzata Reinhard-Chlanda (Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata), Ewa Ziembińska (Muzeum Narodowe w Warszawie), Piotr Chabiera (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), Eleonora Jedlińska (Uniwersytet Łódzki), Natalia Zarzecka (Cricoteka w Krakowie) oraz Marina Fabbri. Dwudziestominutowe referaty zarysowały różnorodne pola wzajemnych polsko-włoskich relacji. Z jednej strony można było poznać artystyczne dokonania poszczególnych artystów, z drugiej – umiejscowienie kontaktów w szczególnej atmosferze PRL-u, wciąż zmieniającej się i poddanej różnorakim politycznym wpływom. Mówiono o sztuce Renato Guttuso prezentowanej w powojennej Polsce (Luba), czy abstrakcyjnych dziełach Emilio Vedowy pokazywanych nad Wisłą w czasach dominacji socrealizmu (Haake). Duże wystawy sztuki włoskiej odbyły się w Polsce w końcu lat 60. – Współczesna sztuka włoska w Zachęcie, prezentująca sto prac obrazujących dokonania awangard włoskich w XX wieku (Geron) oraz Nowy wizualizm, czyli wystawa grupy N z Padwy w Muzeum Sztuki w Łodzi (Polit).

Sporo referatów podczas konferencji poświęcono tematowi obecności polskich artystów i polskiej sztuki we Włoszech. Zarówno na dużych wystawach: biennale grafiki we Florencji i Lugano (Kulpińska), biennale w Wenecji (Zychowicz), jak i wystawach sztuki polskiej, na przykład w Palazzo delle Esposizioni w Rzymie w 1979 roku, gdzie eksponowane były dzieła Kantora i artystów z kręgu Cricot 2 (Zarzecka). Przedstawiono też obecność Polaków w Galleria Arturo Schwarz w Mediolanie (Dzierżyc-Horniak). Omówiona została także obecność we Włoszech poszczególnych artystów i recepcja ich prac: Anny Jarnuszkiewicz, Wandy Czełkowskiej, Hanny Brzuszkiewicz (Grubba-Thiede), Magdaleny Abakanowicz, Anny Szpakowskiej-Kujawskiej (Markowska), Marii Anto (Reinhard-Chlanda). Dwa referaty poświęcono polskim artystom pracującym w Carrarze, gdzie wydobywany jest biały marmur. Podkreślono znaczącą obecność polskich rzeźbiarek tam pracujących, Marii Papa-Rostkowskiej i Aliny Szapocznikow (Ziembińska) i opisano twórczość i dzieła artysty, który tutaj z tym miastem związał swe życie, czyli Tadeusza Kopera (Ziembińska, Chabiera).

Nie zabrakło też referatów dotyczących organizatorów życia artystycznego. Przedstawiono postać ks. Jerzego Marii Langmana – donatora, organizatora wystaw i kolekcji (Bender) oraz Ryszarda Stanisławskiego, który tworzył ramy pod polsko-włoską współpracę artystyczną (Jedlińska).

Ostatni wykład przed otwarciem wystawy zapowiadał już wątki teatralne, które na konferencji dominowały dwa dni później. Dotyczył recepcji i wpływu dokonań Jerzego Grotowskiego na artystów włoskich w latach 60. (Fabbri).

Drugiego dnia konferencji, 28 listopada, obrady toczyły się przed południem w MLAC – Museo Laboratorio di Arte Contemporanea Università La Sapienza.

 Przedpołudniowe wykłady adresowane były w dużej mierze do studentów i wykładowców Uniwersytetu La Sapienza, dlatego też cechowała je tematyczna różnorodność. Prelegentami byli: Małgorzata Stępnik (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie), Laura Quercioli Mincer (Università di Genova), Jan W. Sienkiewicz (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Stephen Natanson (Scuola Nazionale di Cinema w Rzymie) oraz Pier Paolo Pancotto i Simone Starace.

Pierwsze trzy wykłady dotyczyły zetknięcia się artystów z kontekstem wojny czy obozów koncentracyjnych. Walter Lazzaro był więźniem obozu koncentracyjnego dla włoskich żołnierzy w Białej Podlaskiej, stąd zapis jego przeżyć obozowych pojawiający się w jego dziełach (Stępnik). Giulio Turcato po pobycie w powojennej Polsce – Wrocławiu, Warszawie, Auschwitz – stworzył cykl prac Ruiny Warszawy, ukazujący jego wstrząsające emocjonalne doznanie (Pancotto). Memoriale Italiano ad Auschwitz stanął w 1979 roku w Oświęcimiu. To zaniedbane dzieło sztuki – miejsce pamięci – zostało ostatecznie przeniesione do Florencji i udostępnione ponownie w 2023 roku (Mincer).

Kolejne trzy prelekcje wiązały się z obecnością polskich artystów w powojennych Włoszech. Z Drugim Korpusem pod dowództwem Generała Andersa do Włoch przybyli między innymi Józef Jarema – plastyk, wcześniej twórca Teatru Cricot (Sienkiewicz) i Michał Waszyński – wybitny reżyser filmowy (Starace). Ostatni wykład dotyczył Józefa Natansona, który współpracował w latach 50. jako scenograf filmowy między innymi z Federico Fellinim (Natanson).

Drugi cykl wykładów 28 listopada odbywał się znów w Instytucie Polskim. Referaty przedstawili: Katarzyna Uchowicz (Instytut Sztuki PAN), Krzysztof Stefański, Anna Miller-Klejsa, Konrad Klejsa (Uniwersytet Łódzki), Łukasz M. Sadowski (Akademia Sztuk Pięknych w Łodzi), Anna Osmólska-Mętrak (Uniwersytet Warszawski), Bożena Pysiewicz, Aleksandra Oleksiak (Muzeum Plakatu w Warszawie), Dorota Lekka (Filmoteka Narodowa) oraz Małgorzata Furdal.

Tematem trzech pierwszych wykładów była architektura. Przedstawione zostały powojenne kontakty polsko-włoskie na tym polu (Uchowicz, Sadowski). Jeden z aspektów tej współpracy, a w zasadzie inspiracji, wiązał się z architekturą i urbanistyką polską w czasie socrealizmu (Stefański).

Kolejne prezentacje dotyczyły szeroko pojętej sztuki filmowej. Neorealizm włoski, a zwłaszcza filmy Vittorio da Siki, był po drugiej wojnie światowej, również w okresie dominacji socrealizmu, nurtem obecnym na polskich ekranach. Filmy te cieszyły się wielką popularnością (Miller-Klejsa). W latach 60. natomiast ważną pozycję w Polsce zajął Michelangelo Antonioni (Klejsa). We Włoszech również bardzo mocno zaistniał film polski. O kinematografii polskiej w latach 1956-1970 i jej recepcji opowiedziała z perspektywy włoskiej Małgorzata Furdal. Przedstawiono też Marię Kornatowską i jej działalność krytyczną i popularyzatorską dotyczącą kina włoskiego (Osmólska-Mętrak).

Osobna część konferencji była poświęcona plakatowi filmowemu. Muzeum Plakatu w Wilanowie posiada bogatą kolekcję plakatów wykonanych przez polskich artystów, które dotyczą filmów włoskich. Zestawiając je z plakatami reklamującymi te same filmy we Włoszech, niezwykle wyraziście można rozpoznać cechy polskiej szkoły plakatu (Pysiewicz). Drugi wykład omawiał obecność włoskich artystów na Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie (Oleksiak, Pysiewicz).

Ostatni dzień konferencji dotyczył teatru. Pośród tematów dominowały zagadnienia odnoszące się do dwóch artystów świetnie rozpoznawalnych we Włoszech: Tadeusza Kantora i Jerzego Grotowskiego. Referaty przygotowali: Krystyna Jaworska (Università di Torino), Martyna Groth (Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata), Cezary Bronowski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Lech Stangret (Galeria Foksal), Monika Blige (Instytut Grotowskiego we Wrocławiu), Katarzyna Woźniak-Shukur (Uniwersytet Wrocławski), Dariusz Kosiński, Tadeusz Kornaś (Uniwersytet Jagielloński), Aleksandra Kolan (Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie), Agnieszka Berlińska (Teatr Studio w Warszawie), Karolina Bilska, Katarzyna Skiba (Narodowy Instytut Muzyki i Tańca w Warszawie) oraz Silvia Parlagreco, Ludmiła Ryba, Romano Martinis, Carla Polastrelli i Dorota Buchwald.

Najpierw przedstawione zostały dokonania Teatru Dramatycznego Drugiego Korpusu we Włoszech (Jaworska). Następnie omówiona została pierwsza powojenna premiera krakowskiego lalkowego Teatru Groteska, czyli Cyrk Tarabumba i wskazane zostały przedwojenne włoskie inspiracje tego przedstawienia, czyli dokonania Teatro dei Piccoli, którym kierował Vittorio Podrecca (Groth). Kolejny referat dotyczył obecności włoskiego teatru i dramatu w Polsce w latach 1958-1979, a w szczególności wizyty Giorgio Strehlera i Piccolo Teatro di Milano, oraz dramaturgii Luigiego Pirandella (Bronowski).

Tadeusz Kantor zdobył we Włoszech wielkie uznanie, najpierw jako artysta plastyk, później jako twórca Teatru Cricot 2. Te dwie dziedziny w jego recepcji włoskiej przeplatały się nieustannie. O włoskiej obecności Kantora w latach 1950-1980 opowiedziała Silvia Parlagreco. O malarstwie i teatrze Kantora mówił Lech Stangret. Bardzo osobiste były wystąpienia Ludmiły Ryby i Romano Martinisa. Ryba opowiedziała o pracy tłumacza podczas pracy we Florencji nad spektaklem Wielopole, Wielopole i kontekstach powstawania tego spektaklu, Martinis natomiast o szczególnej pracy fotografa przedstawień Kantorowskich.

Więzi Grotowskiego z Włochami były bardzo silne i rozwijały się na różnych poziomach. W Opolu na początku lat 60. doszło do spotkania Grotowskiego z Eugenio Barbą. Ta artystyczna przyjaźń trwała całe życie (Blige). Grotowski w Teatrze Laboratorium we Wrocławiu stworzył szczególną metodę kreacji aktorskiej (Kolan). Gdy Grotowski porzucił teatr, zajął się tak zwaną kulturą czynną. Jedna z najważniejszych manifestacji parateatralnych Teatru Laboratorium odbyła się we Włoszech podczas Biennale w Wenecji (Woźniak-Shukur, Kosiński). Ostatni etap życia Grotowski bezpośrednio związał z Italią, prowadząc w okolicach Pontedery projekt „Sztuka jako Wehikuł” (Polastrelli).

Carla Polastrelli opowiedziała również o obecności w końcu lat 70. we Włoszech także innych polskich zespołów: Gardzienic, Akademii Ruchu, Teatru Ósmego Dnia. Należy dodać, że świadomość artystycznych dokonań polskiego teatru była we Włoszech bardzo wysoka. Świetne recenzje zyskiwali tu tacy artyści, jak Józef Szajna z Teatrem Studio (Berlińska), Henryk Tomaszewski i jego Teatr Pantomimy, czy Conrad Drzewiecki kierujący Polskim Teatrem Tańca (Bilska, Skiba).

O wiele rzadsze były prezentacje teatru włoskiego w Polsce w latach, które obejmował zakres konferencji. Jednym z miejsc, gdzie teatr włoski był obecny były Festiwale Teatru Otwartego we Wrocławiu. Najważniejsze prezentacje to Teatro CUT z Parmy, Ouroboros stworzone przez Piera Luigiego Pierallego, czy pierwsza wizyta Odin Teatret, kierowanego przez Eugenio Barbę (Kornaś). W Polsce działał też niezwykle ciekawy reżyser włoski Giovanni Pampiglione. Wiele jego spektakli zrealizowanych w naszym kraju nawiązywało do tradycji teatru dell’arte (Buchwald).

W powyższym sprawozdaniu zasygnalizowałem tylko zagadnienia, których dotyczyły wykłady. Brakło miejsca na wskazanie nowych interpretacji, przytoczenie nowych źródeł i skomentowanie błyskotliwych wypowiedzi. Warto też opisać niezwykłe skojarzenia, jakie pojawiały się w trakcie konferencji, wykłady bowiem wzajemnie ze sobą „dyskutowały, dopowiadały się”. Materiał zdjęciowy, plastyczny i filmowy zaprezentowany w trakcie wykładów niejednokrotnie już sam w sobie stanowił istotną wartość dokumentacyjną. Po cyklu kilku wystąpień odbywały się regularnie dyskusje. Raz jeszcze warto podkreślić, że program konferencji był naprawdę imponujący. Obrady toczyły się codziennie od godziny 9.30 do późnego wieczora. Na koniec konferencji jej uczestnicy wyrazili szczególne podziękowania dla jej organizatorów, a zwłaszcza prof. Jerzego Malinowskiego, Adrianny Sienickiej, dyrektorki Instytutu Polskiego w Rzymie i Anny Jagiełło, zajmującą się w instytucie sprawami sztuki i teatru, która opiekowała się merytorycznie i praktycznie uczestnikami konferencji.

Lech Stangret (Galeria Foksal)

Kilka zdań o konferencji w Rzymie

Trzydniowa konferencja, która odbyła się w dniach 27-29 listopada 2023 roku w Rzymie, poświęcona polsko-włoskim kontaktom artystycznym w latach 1944 -1980 była niezwykłym wydarzeniem pod wieloma względami. Imponował zarówno zakres kategorii twórczych, które były reprezentowane przez wybitnych naukowców w swoich dziedzinach, jak i szerokie spektrum poruszanej tematyki – od malarstwa, rzeźby, grafiki, plakatu, architektury po taniec, film i teatr, a także wybór przez referentów różnych ram czasowych w omawianych tematach.  

Wydawać by się mogło, że w przyjętej przez organizatorów cezurze, obejmującej ostatnie dwa lata II wojny światowej, a zamykającej się rokiem 1980, w którym w sierpniu rozpoczął się tzw. karnawał Solidarności, to w przeważającej mierze okres „żelaznej kurtyny” i kontakty pomiędzy twórcami i artystycznymi środowiskami zachodniej Europy i krajów „obozu socjalistycznego” powinny być z przyczyn politycznych mocno ograniczone. W przypadku Polski i Włoch były jednak zadziwiająco intensywne i rozwijały się na różnych płaszczyznach. Miały oczywiście różne natężenie i charakterystykę. I tu dała się zauważyć specyficzna periodyzacja polskiej sztuki w okresie PRL-u, różniąca się od przyjmowanej w innych krajach europejskiego bloku wschodniego, podporządkowanych sowieckiej władzy.

W konferencji w większości uczestniczyli polscy badacze, chociaż tematami wystąpień była zarówno recepcja sztuki polskich twórców we Włoszech, jak i włoskich artystów w Polsce. Odnosiło się jednak wrażenie, że był to zabieg celowy, mający na uwadze ukazanie wielu uwarunkowań, głównie politycznych, wpływających na opinie tak polskich, jak i włoskich recenzentów i krytyków. Z pewnością nie można tu mówić o jakiejkolwiek symetrii, bo to po polskiej stronie leżał problem.

Na przykład, na wielkich przeglądach aktualnej sztuki światowej, jakimi było i jest do dzisiaj weneckie biennale, ekspozycje w polskich pawilonach rzadko kiedy ukazywały najciekawsze dokonania polskich twórców awangardowych. O reprezentacji polskiej sztuki na tych oficjalnych pokazach decydowały najczęściej względy polityki kulturalnej rządzącej partii komunistycznej. Zachowawcza, przesiąknięta nierzadko propagandą sztuka nie wzbudzała większego zainteresowania zachodnich krytyków. Również polscy recenzenci, np. filmów Vittoria De Sica, pisali swoje komentarze w duchu aktualnie realizowanej linii politycznej partii. Zmieniali zresztą swoje opinie w zależności od stanowiska władz, o czym mogliśmy usłyszeć w referatach dotyczących odbioru włoskich filmów na łamach polskiej prasy.

 Okres 36 lat zamykających się 1980 rokiem to dla badaczy historii stosunkowo nieodległa przeszłość, co niewątpliwie sprzyjało żywym dyskusjom podczas konferencji. Wielu z prelegentów było bowiem bezpośrednimi świadkami przedstawianych w referatach wydarzeń.  Ich relacje i uwagi to także istotna wartość rzymskiej debaty. Choćby zwrócenie uwagi na swoistą grę z wszechwładną cenzurą, jaką w tym czasie prowadzili polscy artyści i kuratorzy, a raczej komisarze wystaw (jak ich wtedy określano). Nie wszystkie teksty z czasów PRL-u, zamieszczane w katalogach czy prasie należy traktować, jak właściwe opinie krytyków    i recenzentów. Czasami, aby zorganizować w Polsce wystawę prac, które mogła zakwestionować cenzura, używano propagandowych argumentów, nie mających uzasadnienia w dziełach, albo posługiwano się „ezopowym językiem”, trudnym do rozszyfrowania przez cenzorów.

W programie sesji znalazły się również prezentacje polskich artystów, którzy nie powrócili do ojczyzny po II wojnie światowej i tworzyli we Włoszech. W wielu wypadkach ich decyzja także podyktowana była względami politycznymi (groźbą daleko idących represji ze strony władz PRL-u). Zwieńczeniem tej sekwencji był pokaz filmu „Wielka droga” w reżyserii Michała Waszyńskiego. 

Zapewne planowane wydanie w języku włoskim artykułów przedstawianych podczas konferencji będzie ważnym przyczynkiem do ukazania bardziej złożonej i przez to ciekawszej, dla włoskich badaczy, panoramy powojennej sztuki polskiej do 1980 roku z całym bagażem jej ograniczeń i niuansów.

W części poświęconej polsko-włoskim kontaktom teatralnym wystąpiło najliczniejsze grono włoskich referentów. Dla historyka sztuki, zainteresowanego na równi sztuką i teatrem nie było to zaskoczeniem. Wszak choćby dialog prowadzony pomiędzy dwoma polskimi reformatorami teatru – Tadeuszem Kantorem i Jerzym Grotowskim, formułującymi dwie odrębne wizje nowoczesnego teatru, miał wymiar światowy. Co ciekawe, obaj szczególnie intensywnie działali na terenie Italii i podczas forum uczestnicy mieli okazję usłyszeć relacje nie tylko badaczy, ale i włoskich współpracowników obu twórców. Mieli również możliwość zaznajomienia się z włoskimi wpływami w teatrze polskim i włoskimi kreatorami teatru.  

Po wysłuchaniu ponad 40 znakomitych, dogłębnych referatów nie sposób wskazać jakieś szczególnie ważne wystąpienia. Każdy z partycypujących w konferencji z pewnością miałby pod tym względem inne preferencje. I to też nadaje całemu rzymskiemu spotkaniu wysokiej rangi. Warto zauważyć, że niemal w każdym 20-minutowym odczycie mówcy wskazywali obszary dalszych badań. Ponadto w kuluarowych rozmowach naukowcy zajmujący się różnymi dziedzinami artystycznej twórczości i pracujący w różnorodnych placówkach i ośrodkach badawczych dzielili się wzajemnie spostrzeżeniami spoza kręgu swych ściśle zawodowych zainteresowań. Ten interdyscyplinarny charakter konferencji kreował, już w tych krótkich – z natury rzeczy – rozmowach nowe perspektywy badawcze. Ponadto zostały odnowione, ale i nawiązane nowe kontakty między polskimi i włoskimi badaczami, które z pewnością zaowocują nowymi projektami. Mogę to uzasadnić po moich rozmowach w ostatnich dniach (już po konferencji). Myślę, że celem ważnych konferencji nie są nigdy wyczerpujące temat analizy i podsumowania, ale otwieranie nowych horyzontów do przyszłych badań i w przypadku spotkania w Rzymie ten cel został w pełni osiągnięty.  

Wypada na koniec podziękować prof. Jerzemu Malinowskiemu i Polskiemu Instytutowi Studiów nad Sztuką Świata za przygotowanie merytoryczne i organizacyjne całego przedsięwzięcia, a Instytutowi Polskiemu w Rzymie i Uniwersytetowi La Sapienza za gościnę.  

Prof. Jan Wiktor Sienkiewicz (UMK)

Przystanek Rzym

Międzynarodowa konferencja naukowa pt. Contatti artistici polacco-italiani 1944-1980, której inicjatorem i twórcą bogatego programu był prof. dr hab. Jerzy Malinowski – prezes  Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata, a która miała miejsce w historycznych salach Instytutu Polskiego w Rzymie oraz w siedzibie rzymskiego Museo Laboratorio di Arte Contemporanea Università La Sapienza (MLAC) w dniach 27-29 listopada 2023 roku, to kolejne spotkanie znawców polskiej sztuki nowoczesnej i jej związków z dorobkiem artystycznym krajów europejskich i pozaeuropejskich w XX i w XXI wieku, zorganizowane przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata.

Warto przypomnieć, iż pokłosiem kilkudziesięciu międzynarodowych konferencji zorganizowanych przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata przez ponad 20 lat istnienia Instytutu (wykaz na stronie Instytutu: http://www.world-art.pl/o,12,histhistoriaoria.html), w tym dziewięciu Konferencji Sztuki Nowoczesnej w Toruniu, są wydane przez Instytut (również wykazane na stronie Instytutu: http://www.world-art.pl),  zbiorowe opracowania naukowe wygłoszonych podczas konferencji referatów i wystąpień. Na bazie najnowszego stanu badań publikowane tomy poważnie uzupełniają wiele „białych plam” w polskiej historii sztuki i w szeroko rozumianym współczesnym polskim życiu artystycznym, a niejednokrotnie przywracają (zapomnianą lub nieobecną z uwagi na utrudnione w okresie PRL-u kontakty z polskimi diasporami artystycznymi poza Polską) geografię międzynarodowych relacji artystycznych polskich artystów tworzących w Polsce i na emigracji z krajami Europy Wschodniej i Zachodniej oraz ze Stanami Zjednoczonymi. Warto przywołać najważniejsze dla badań nad sztuką polską w XX i XXI wieku takie konferencje (i publikacje), jak: Sztuka Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii & Republiki Irlandii w XX-XXI wieku i polsko-brytyjskie & irlandzkie kontakty artystyczne /  Art of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland & Republic of Ireland in 20^th-21^st centuries and Polish-British & Irish art relations (Toruń 2013); Sztuka Ameryki Łacińskiej i kontakty artystyczne między Polską a Ameryką Łacińską /Arte de América Latina y los contactos artísticos entre Polonia y América Latina /  Art of Latin America and artistic relations between Poland and Latin America  (Łódź 2013); Paryż i artyści polscy 1945-1989 /  Paris et les artistes polonais 1945-1989 /  Paris and the Polish Artists  1945-1989 (Toruń 2015); Edukacja  artystyczna  i krytyka artystyczna w Europie Środkowej i Wschodniej w 20 i 21 wieku / Art Education and Art Criticism in Central and Eastern Europe in the 20th and 21st Centuries (Toruń  2019); Polsko-włoskie kontakty artystyczne 1871-1939 / Contatti artistici polacco-italiani 1871-1939 / Polish-Italian Artistic Contacts 1871-1939 (Istituto Polacco, Rzym – Roma 2021); Sztuka amerykańska XX i XXI wieku oraz polsko-amerykańskie kontakty artystyczne / American Art of the 20th and 21st Century and Polish-American Artistic Contacts (Toruń 2023 – tom w opracowaniu redakcyjnym). 

Program listopadowej włoskiej konferencji (trzeciej w kolejności zorganizowanej przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata w Rzymie w ciągu kilku minionych lat); jej przebieg – ze szczegółowym opisem poszczególnych cykli wykładów poświęconych sztukom plastycznym (malarstwu, rzeźbie i plakatowi), architekturze, filmowi i teatrowi, wygłoszonych w języku polskim i w języku włoskim (wraz z możliwością skorzystania z tłumaczenia symultanicznego) przez ponad czterdziestu prelegentów podczas trzech intensywnych dni w swoim obszernym sprawozdaniu opisał prof. Tadeusz Kornaś z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Jako historyk sztuki nie czuję się kompetentny do podjęcia próby opisu niezwykle bogatego cyklu wykładów poświęconych sztuce filmowej oraz teatrowi, które prezentowane były przez wybitnych specjalistów z wielu polskich ośrodków akademickich i instytucji związanych z filmem i teatrem zarówno w Polsce, jak i we Włoszech (prelegenci z ośrodków: Mediolan, Rzym, Florencja, Arezzo, Bomarzo, Wrocław, Kraków, Olsztyn, Łódź, Warszawa, Toruń). Nie sposób jest też dokonać, w krótkim tekście, oceny niezwykle ciekawych (podejmowanych i prezentowanych niejednokrotnie po raz pierwszy) opracowań zagadnień dotyczących polsko-włoskich powojennych inicjatyw i działań artystycznych, wystaw, plenerów, prezentacji oraz realizacji w obszarze malarstwa, grafiki, plakatu, rzeźby i architektury (prelegenci z ośrodków: Genua, Rzym, Warszawa, Poznań, Toruń, Łódź, Gdańsk, Wrocław, Lublin, Kraków). Po każdym z cyklów wystąpień/prezentacji następowały ich podsumowania – które wzbudzały gorące merytoryczne dyskusje. Podnoszono w nich (co warto szczególnie podkreślić) potrzebę rozszerzenia badań na gruncie relacji polsko-włoskich (zwłaszcza w odniesieniu do okresu po zakończeniu drugiej wojny światowej) m.in. o dokonania twórcze w zakresie rzemiosła artystycznego, wzornictwa przemysłowego, dizajnu czy też mody – i  to zarówno w odniesieniu do polskich twórców mieszkających w PRL-u, jak i tych, którzy jak Józef Paweł Natanson, Janusz Głowacki, Ryszard Demel czy Jan Wojciech Osęki-Novischi do powojennej socjalistycznej Polski (jak i później – po upadku muru berlińskiego) nie chcieli powrócić, mieszkając i tworząc do końca życia w Italii.

Na potrzebę przywrócenia ich dorobku dziejom sztuki polskiej drugiej połowy XX wieku zwracał mi uwagę już w 1995 roku w Mediolanie profesor Giorgio di Genova – jeden z najwybitniejszych włoskich historyków sztuki XX wieku (redaktor monumentalnej Storia dell’Arte Italiana del ’900[1]), gdzie zaledwie kilka lat po upadku muru berlińskiego w Uniwersytecie Sacro Cuore pracowałem nad redakcją rozprawy habilitacyjnej pt. Attilio Alfieri a malarstwo włoskie XX wieku (Lublin 1997). Giorgio di Genova akcentował wówczas (pomimo że nie znał – odkrytych dopiero w 2012 roku – materiałów źródłowych, które Józef Jarema pozostawił w 1950 roku w Fondazione Romana J. S. Umiastowska w Rzymie) udział i zasługi Józefa Jaremy w kształtowaniu włoskiego życia artystycznego po zakończeniu drugiej wojny światowej. Podkreślał szczególnie rolę (choć również w latach 90. XX wieku mało wówczas rozpoznaną przez włoskich historyków sztuki) polskiego artysty w procesie wprowadzania nowoczesnej sztuki włoskiej w obieg międzynarodowy przez powołany przez Jaremę w Rzymie w 1945 roku Art Club. Tworząc po wojnie w stolicy Włoch zrzeszenie artystów plastyków o nazwie Związek Międzynarodowy Niezależnych Artystów – Art Club (Associazione Artistica Internazionale Indipendente) Józef Jarema jako jego prezydent miał na względzie również trudną sytuację polskich artystów i powojennej sztuki polskiej, która z uwagi na pojałtański podział Europy, po maju 1945 roku zaczęła funkcjonować (jak pokazała historia – aż do 1989 roku) w dwóch krwioobiegach: w PRL-u – pod sowiecką dominacją oraz w warunkach emigracyjnych, rozproszona, wielokrotnie bez pomocy instytucji kultury krajów osiedlenia, tak w Europie, jak i na innych kontynentach[2].

Tegoroczna rzymska konferencja, podobnie jak przywołane w tekście międzynarodowe konferencje zorganizowane przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata poświęcone polsko-brytyjskim, polsko-francusko i polsko-amerykańskim kontaktom artystycznym, wyraźnie pokazała, jak wiele obszarów polskiej kultury artystycznej w XX wieku, które krzyżowały się z doświadczeniami artystycznymi krajów europejskich i pozaeuropejskich, wymaga nadal  zarówno badań podstawowych, jak i opracowań porównawczych. Wskazała (a raczej przypomniała) też coraz bardziej palącą potrzebę podjęcia przez polskich historyków sztuki, być może na wzór włoskiej Storia dell’Arte Italiana del ’900 autorstwa Giorgio di Genova  (zmarłego w Rzymie 26 lipca 2023 roku – cztery miesiące przed zaplanowaną na listopad 2023 roku rzymską konferencją), pełnej – uzupełnionej o sztukę polską powstałą na emigracji Historii sztuki polskiej XX wieku. Odpowiedź na pytanie – czy liczące łącznie dziesięć woluminów zbiorowe opracowanie pod redakcją Giorgio di Genova, będące swoistą kompletną „encyklopedią”, obejmującą dokonania plastyczne włoskich artystów plastyków, tworzących na Półwyspie Apenińskim i poza granicami Włoch w XX wieku, jest najlepszym przykładem podjęcia podobnego opracowania na gruncie polskim? – z całą pewnością nie jest prosta. Inne uwarunkowania (polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturowe) kształtowały grunt dla twórczości artystycznej nad Tybrem, a inne nad Wisłą. Ale to włoskie wydawnictwo warte jest uwagi – jako dzieło kompletne. Poszczególne tomy tego zbiorowego opracowania, publikowane w latach 1981-2010 przez prestiżowe bolońskie wydawnictwo Bora, zawierają opisy i analizy dokonań włoskich artystów z podziałem (dziesięcioleciami) na pokolenia twórców i obejmują sztuki plastyczne: malarstwo, grafikę i rzeźbę. W poszczególnych tomach przedstawione zostały wszystkie najważniejsze sylwetki artystek i artystów, tworzących pejzaż sztuki włoskiej XX wieku. Zamieszczono również historię ruchów, nurtów, grup artystycznych i relacji między twórczością a instytucjami publicznymi i prywatnymi. I co istotne – nie znajdziemy w opracowaniu Giorgio di Genova podziału na artystów ważniejszych i mniej ważnych. Każda bowiem biografia jawi się jako nieodłączny element niezbędny do dokładnego/dogłębnego zrozumienia historii współczesnej sztuki włoskiej i historii Włoch jednocześnie.

Polska historia sztuki nowoczesnej potrzebuje swojego Giorgio di Genova. W rozpoczętej trzeciej dekadzie XXI wieku opracowania poświęcone polskiej plastyce współczesnej: szczególnie malarzy, grafików i rzeźbiarzy (z wyjątkami nielicznych artystów tworzących poza Polską szczególnie uznanych poza granicami kraju) nadal obejmują jedynie dorobek artystyczny powstały w granicach powojennej Polski. Obraz sztuki polskiej (w zakresie plastyki) minionego stulecia, będzie kompletny dopiero wówczas – co mocno akcentowali również uczestnicy rzymskiej konferencji – kiedy dorobek artystyczny (plastyczny) powstały poza granicami Polski zostanie włączony do znanych i obecnych w dotychczasowych opracowaniach z zakresu współczesnej historii sztuki polskiej – osiągnięć twórczych powstałych w granicach powojennego PRL-u i Trzeciej Rzeczypospolitej.

Pragnę również podkreślić, iż rzymska konferencja nie mogłaby być zorganizowana, gdyby nieoceniona dwuletnia stała współpraca nad programem konferencji i jej logistycznymi elementami, w którą zaangażowali się społecznie dyrektorzy i pracownicy Instytutu Polskiego w Rzymie, Stacji PAN w Rzymie, Wydziału Studiów Europejskich, Amerykańskich i Międzykulturowych oraz Katedry Literatury Polskiej Uniwersytetu La Sapienza, a także Fondazione Romana J. S. Umiastowska i Museo Laboratorio di Arte Contemporanea. Pozostajemy z nadzieją na kontynuację tej współpracy z partnerami znad Tybru przy kolejnej – planowanej przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata na 2025 rok czwartej odsłonie konferencji, obejmującej polsko-włoskie kontakty artystyczne w okresie od 1981 roku do drugiej dekady XXI wieku. Czwarty „Przystanek Rzym”, będzie więc kolejnym etapem na drodze do skompletowania redaktorów – czekającego na swój czas – korpusu dziejów sztuki i kultury polskiej XX wieku. Czy Profesor Jerzy Malinowski, twórca i szef Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata, zechce być polskim Giorgio di Genova?

  * * *

Konferencja została sfinansowana przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach programu pod nazwą „Doskonała nauka II” (KONF/SN/0498/2023/01), a także ze środków Instytutu Polskiego i Polskiej Akademii Nauk w Rzymie.

Publikacja artykułów z konferencji w dwóch rocznikach czasopism PISnSŚ „World Art Studies” tom 23 (Sztuka lat. 40., Architektura, Plastyka) i „Sztuka Europy Wschodniej / The Art of Eastern Europe” tom 11 (Film, Teatr)  z dofinansowaniem Instytutu Książki MKiDN w Krakowie.

Dalsze informacje patrz – KONFERENCJE ZREALIZOWANE 

Art of the Greek diaspora

conference

The Zamość Academy, Poland is organising an international conference in cooperation with the University of Ostrava, Czech Republic and the Polish Institute of World Art Studies, Warsaw 9–11 May 2024 Zamość, Poland in 2024, we will celebrate 535 years since the Greeks settled in Zamość. The planned meeting will be related to creative output of the Greek diaspora throughout Europe. The Fall of Constantinople in particular, triggered a resettlement of the Greeks in many countries and regions outside of Greece proper: Italy, the Balkans, Hungary, Poland, Ukraine, and elsewhere. The comprehensive study of this type of artistic activity is rare in the history of art. We chose the city of Zamość because the local Greek community became one of the most influential within the Greek diaspora throughout the Polish-Lithuanian Commonwealth. The City of Zamość, as one of the modern ones, consistently implementing strategic concepts of economic development, was founded by the Chancellor and Grand Hetman of the Crown, Jan Zamoyski, in 1580. Zamość, built on the basis of architectural and urban concepts of the Renaissance architectural theories, was planned and realised by the Italian architect Bernardo Morando. From the very beginning of its functioning, the city became a multi-ethnic and multicultural organism. During that period, Armenians, Greeks, and Italians played the key roles in shaping the economic life of the city. At the time, consisting mostly of merchant class, the Greeks were the second largest national group after the Armenians. They had received the settlement privilege already in 1589. They were guaranteed all city rights, including access to the city council and offices – more so than in other cities in the Commonwealth. As Orthodox believers, they had also formed a separate religious community. They obtained a permission to build their own church, dedicated to St. Nicholas, next to the market square. In 1591, just two years after they were granted the privilege of settlement, 12 Greek families lived near the market square, while the total number of Greek merchants and craftsmen may have reached about 100 people. Most of them were located in the western part of the market, next to the Armenian quarter. The Greeks were also associated with the Zamość Academy. Books in Greek were printed in the academic printing house, making it a significant centre of Greek printing in the whole Polish-Lithuanian Commonwealth. Conference language: English, French Paper submissions should be sent by the end of December 2023 to the following address:

WaldemarJozef.Deluga@osu.cz

piotr.kondraciuk@akademiazamojska.edu.pl

The conference programme will be announced in the first week of February 2024. We will inform conference participants and visitors on the convenient travel options to Zamość.

Maurycy Gawarski (PISnSŚ)

Jubileuszowe X Spotkanie o Sztuce Orientu – Sztuka Buddyjska

26–27 października 2023 roku w siedzibie Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie odbyło się jubileuszowe X Spotkanie o Sztuce Orientu, poświęcone w całości sztuce buddyjskiej.

W ogólnopolskiej konferencji naukowej, zorganizowanej przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata i Pracownię Studiów nad Buddyzmem Wydziału Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego, we współpracy z Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie, wzięło udział 19 prelegentów z wiodących ośrodków krajowych i zagranicznych (Niemcy, Ukraina).

Spotkanie miało na celu przedstawienie aktualnego stanu badań nad sztuką buddyjską w Polsce, prezentację krajowych kolekcji muzealnych, a także integrację i wymianę doświadczeń między przedstawicielami środowisk historyków sztuki, orientalistów, kulturoznawców, etnologów, muzealników i konserwatorów dzieł sztuki Orientu.

W części otwierającej Spotkanie prof. Jerzy Malinowski przedstawił dwudziestoletnią historię Spotkań o Sztuce Orientu oraz publikacje Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata, dotyczące sztuki buddyjskiej. Prof. Marek Mejor postawił ważne, także z perspektywy rozpoczynającej się konferencji pytanie – „czy buddyści mają pojęcie sztuki?”, poszerzając w swoim interesującym wystąpieniu ramy dalszej dyskusji o sztuce buddyjskiej.

Ważnym wydarzeniem pierwszego dnia Spotkania było wystąpienie prof. Jadwigi Pstrusińskiej z okazji 50. rocznicy pobytu w Bamianie, w środkowym Afganistanie, gdzie do 2001 roku znajdowały się dwa największe na świecie kamienne posągi Buddy. Barwna opowieść, przepełniona cennymi refleksjami autorki, uzupełniona była fotografiami wykonanymi przez Andrzeja Ananicza i Tomasza Jaroszewskiego z późniejszej o dwa lata polskiej wyprawy do Bamianu „EWA-76”. Małżonka jednego z uczestników wyprawy, pani Zofia Ananicz, była obecna podczas prezentacji tekstu. 2

Referaty wygłoszone w pierwszym bloku tematycznym ogniskowały się wokół kwestii dotyczących obiektów sztuki buddyjskiej, znajdujących się w kolekcjach polskich.

Anna Katarzyna Maleszko w swoim wystąpieniu omówiła zabytki japońskiej sztuki buddyjskiej w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, w tym unikatowy na tle polskich kolekcji zbiór XX-wiecznej sztuki buddyjskiej, przekazany muzeum w 1972 roku przez japońskiego wydawcę i kolekcjonera Mitsugi Mochidę. Urszula Baszczyńska-Gosz przedstawiła zbiory sztuki buddyjskiej z kolekcji Muzeum Etnograficznego – Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu, podając także przykład pochodzącej z Japonii, poddawanej obecnie kompleksowej konserwacji drewnianej rzeźby Buddy z XII wieku – unikatowej nie tylko w zbiorach polskich, ale także i japońskich. Dr Julia Fil, także z poznańskiego Muzeum Etnograficznego, przedstawiła historię i współczesne problemy identyfikacji thangki „Hayagriva Heruka” z kolekcji tego muzeum. Marek Piszczek w swoim referacie omówił wybrane chińskie drzeworyty ludowe z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie (z donacji profesora Witolda Jabłońskiego), skupiając się na rzadko występujących motywach, będących przykładem synkretyzmu buddyjsko-taoistycznego. W wystąpieniu dr Amelii Macioszek z Uniwersytetu Gdańskiego poruszona została między innymi kwestia pary figurek z kolekcji Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim – nieznanych szerzej polskim historykom sztuki i orientalistom odlewów z brązu, zidentyfikowanych przez prelegentkę jako pochodzące z roku 525 n.e. przedstawienia Guanyin. Wystąpienie Macieja Góralskiego, wygłoszone także w imieniu nieobecnego dr. Krzysztofa Morawskiego, dotyczyło sensacyjnego odkrycia i zidentyfikowania dwóch figurek Buddy z jednej z prywatnych kolekcji w Polsce jako pochodzących z partii 10 000 przedstawień Buddy długiego życia – Amitajusa, zamówionych przed I wojną światową przez rząd Mongolii w warszawskiej fabryce Norblina.

Na drugi blok tematyczny złożyły się referaty dotyczące wybranych zagadnień sztuki buddyjskiej w świetle badań polskich naukowców oraz prac konserwatorskich dzieł sztuki orientalnej. Dr hab. Katarzyna Marciniak poświęciła swoje wystąpienie interesującemu zagadnieniu sztuki greko- 3 buddyjskiej, występującej w okresie od I wieku p.n.e do VII wieku n.e. na terenach starożytnej Gandhary (ob. pogranicze Pakistanu i Afganistanu), w której elementy oraz motywy zaczerpnięte ze sztuki grecko-rzymskiej obecne były w posągach i reliefach narracyjnych sztuki buddyjskiej. Prof. Agata Bareja-Starzyńska w swoim obszernym wystąpieniu przedstawiła kult i wizerunki bodhisattwy Tary, rozpowszechnione wśród Mongołów od XVII wieku do dziś. Prof. Bogna Łakomska omówiła interesującą kwestię transformacji dwunastu zwierząt chińskiego zodiaku w dwunastu bodhisattwów, która miała miejsce w kręgu kultury chińskiej w okresie od VI do VII wieku. Dr Katarzyna Zapolska przybliżyła natomiast temat dekorowanych motywami zaczerpniętymi z buddyzmu chińskich tkanin z późnego okresu panowania dynastii Qing (1644–1911). Anna Piwowarska przedstawiła koreańskie malarstwo buddyjskie z XIV wieku, w tym cechujące się głęboką warstwą symboliczną wizerunki „Awalokiteśwary wody i Księżyca”. Dr Ewa Kamińska w swoim wystąpieniu poruszyła kwestię japońskich dzieł sztuki użytkowej, pośrednio wyrażających idee buddyjskie, skupiając się na koncepcji piękna w buddyzmie zen i estetyce wabi w rzemiośle artystycznym. Dr Anna Zalewska przybliżyła temat jednolinijkowych kaligrafii japońskich ichigyōmono, wywodzących się bezpośrednio ze sztuki klasztorów zen, a wykorzystywanych obecnie najczęściej jako element ozdobny w spotkaniach drogi herbaty. Dr Magdalena Furmanik-Kowalska poświęciła swoje wystąpienie wybranym współczesnym artystkom z Japonii, Korei i Chin, które w swojej twórczości przywołują buddyjską ikonografię, i postawiła pytanie, czy przykłady tej twórczości można odczytać jako „kontynuację rodzimej tradycji kulturowej czy raczej jako kicz?”.

Zagadnieniom ściśle konserwatorskim poświecone było wystąpienie Magdaleny Kozar, omawiające gyokugan – tradycyjną technikę umieszczania kryształowych oczu w rzeźbach z drewna, na podstawie doświadczeń autorki wyniesionych z pracowni konserwacji rzeźby buddyjskiej „Meikodo” w Tokio.

Na koniec pierwszego dnia X Spotkania o Sztuce Orientu uczestnicy konferencji zaproszeni zostali do Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie na wernisaż wystawy „Odbicia Piękna. Chińskie 4 malarstwo na szkle z kolekcji Mei Lin” – wystawy przygotowanej pod patronatem Wydziału Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata.

Przedstawione w ramach konferencji referaty złożą się na publikację pokonferencyjną i będą opublikowane w najnowszym numerze czasopisma Art of the Orient, poświęconym sztuce buddyjskiej.

Maurycy Gawarski,
sekretarz naukowy X Spotkania o Sztuce Orientu